Bâkillâni'nin Ahvâl Görüşünün Nedensellik Açısından Değerlendirilmesi

Ebû Hâşim el Cübbâî, ilâhî sıfatların ontolojik bir varlığa sahip olmadığı görüşü ile bunların ilâhî zâtta bulunan sonsuz manalar olduğu görüşü arasında ara bir çözüm bulma amacıyla ahval teorisine başvurmuştur. Bu teoriye göre sıfatlar ontolojik varlıklar değil sadece ilâhî zâtın birer halleridirler. Bâkillânî ise bu teoriyi Eş'arî sıfat anlayışını daha tutarlı bir şekilde ortaya koymak amacıyla dönüştürerek sitemine taşıdı. Buna göre haller ilâhî zâtın değil, ilâhî sıfatların halleri idi. Ayrıca teori, âlemde nesnelerdeki manalar ile bu manaların idrakimize konu olan yönleri arasında zorunlu bir nedenselliğin varlığı iddiasını taşımaktadır. Teori her ne kadar yarı determinist olan Mu'tezile kelamcıları için uygun olmuşsa da kâdir-i muhtâr Tanrı fikri temelli olan Eş'arî anlayışı ile tutarlı olmamıştır. Çünkü bu anlayışta bir nesnedeki mana ile onun hâli arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi söz konusu değil; aksine bunlar arasında ilâhî irade ve kudretin taalluku bulunmaktadır. Bu durumda bir nesnedeki hallerin illeti zâttaki manalar değil ilâhî irade ve kudret olmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Hal, Ebû Hâşim el-Cübbâî, Bakillânî

PDF

___

Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî, et-Temhîd fi'r-redd ‘ale'l-mülhideti'l-mu‘attıla (thk. Mahmûd Muhammed Hudayri) Dârü'l-Fikri'l-‘Arabî, Kahire 1947.
------------, el-İnsâf fî mâ yecibu i'tikâduhû ve lâ yecûzü'l-cehlu bihî (thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar), Âlemü'l-kütüb, Beyrut 1986.
Cüveynî, eş-Şâmil fî usûli'd-dîn (thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtâr, Faysal Bedir Avn), Münşeetü’l-Maârif, İskenderiye 1969.
Mankdîm, Ahmed b. Hüseyin b. Ebû Hâşim el-Hüseynî Şeşdîv, Tâ’lîk alâ şerhi’l-usûli’l-hamse (nşr. Abdülkerîm Osman), Mektebetü’l-vehbe, Kahire 1965.
Eş'arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l- musallîn (nşr. Hellmut Ritter), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1963.
İbn Fûrek, Mücerred makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî (thk. Daniel Gimaret), Dâru’l-Maşrık, Beyrut 1987.
Koloğlu, Orhan Şener, Cübbâîler’in Kelâm Sistemi, İSAM Yay., İstanbul 2011.
Türker, Ömer, Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 18, İstanbul 2007.
-----------, “Eş’arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 19, İstanbul 2008.
Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah İbnü'l-Muallim Muhammed b. Muhammed, Evâilü'l-makâlât ve't-taᶜlikât aleyhâ (thk. İbrâhim el-Ensârî), Dârü'l-Müfîd, Beyrut 1993
Zemahşerî, el-Minhâc fî usûli’d-dîn (nşr. S. Schmidtke), Kommissionsverlag Franz Steiner, Stuttgart 1997.
Frank, Richard M., Early Islamic Theology : the Mu`tazilites and al-Ash`ari : Texts and Studies on the Development and History of Kalam (edited by Dimitri Gutas), Ashgate Variorum, II, Surrey 2011.
Kahraman, Hüseyin, Cüveynî'de İlliyet Problemi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), İstanbul 2015.
Îcî, Ebü'l-Fazl Adûdüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar, Die Erkenntnislehre des Adudaddin al-Îcî: Über Setzung und Kommentar des ersten Buches seiner mawaqıf (trc. Josef van Ess), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1966.