Kur’ân-ı Kerîm’de İsm-i Fâil’in İfade Göstergesi (Manaya Delâleti)

İsm-i fâil, Arapçada sarf ilminin (morfoloji) en önemli isimlerinden sayılmaktadır. Bu önem, vezninin kelamda çok kullanılmasından kaynaklanmaktadır. İsm-i fâil, şimdiki zamanda hakîkat, geçmiş ve gelecek zamanda ise mecaz anlamı ifade etmektedir. İsm-i fâil; fiili yapan kişiye veya fiilin kendisinden meydana geldiği şeye delalet etmesi için “fâ‘ilun” vezninde sübût (devamlılık) değil, hudûs (geçicilik) anlamı ifade eden türemiş bir isimdir. İsm-i fâil, sülâsî mücerred fiillerden “fâ‘ilun-فاعل” vezninde, sülâsî dışındaki fiillerin muzârî vezninden, muzârîlik harfini zammeli mîm’e dönüştürüp, sondan bir önceki harfi meksûr yaparak oluşturulur.Sülâsî dışındaki fiillerin ism-i fâillerinin çeşitli anlamları vardır. Bu anlamlardan Kur’ân-ı Kerîm’de yer alanlar şunlardır: 1- Ta‘diye (geçişlilik), 2- Teksîr (çokluk), 3- Müşâreke (ortaklık), 4- Mutâva‘at (dönüşlülük), 5- Kusur, sakatlık ve renkler (‘uyûb ve elvân), 6- Tekellüf (zoraki yapmak), 7- Telep ve suâl (istek-sorgu), 8- Mübalağa (abartı).İsm-i fâilin zikredilen anlamları sarf ilminde sülâsî dışındaki fiillerin ism-i fâil vezinlerine aittir. Bu durum, bu manaların, sülâsî dışındaki fiillerin ism-i fâil vezinlerine has olduğu anlamına gelmez. Zira sülâsî fiillerin ism-i fâil vezni de bu anlamlardan bazılarını ifade etmektedir. Dolayısıyla hem sülâsi fiillerin ism-i fâil vezninin hem de sülâsi dışındaki fiillerin ism-i fâil vezinlerinin ifade ettikleri ortak anlamlar vardır.İsm-i fâil, muzâf olup âmil olmadığında daha çok sübût (devamlılık) anlamı ifade eder. Bu durumda izâfet, hakîkî izâfet olur. O zaman da ism-i fâil, âmil olup izâfeti lafzî olan sübût anlamlı sıfat-ı müşebbehe ile karıştırılmaktadır. Nahivcilerin; “ism-i fâil'in teceddüt (yenilenme) anlamı ifade ettiği” şeklindeki görüşlerinin İbn Hişâm ve İbn Mâlik’de haklı gerekçeleri var gibi gözüküyor. Zira ism-i fâili hareke ve sükûn bakımından fiil gibi değerlendirmektedirler. İsim cümlesinde yer alan ism-i fâil, çoğunlukla sübût ve süreklilik anlamı ifade eder. Fiil cümlesinde yer alan ism-i fâil ise hudûs ve yenilenme anlamı ifade eder. İsm-i fâil, isim cümlesi bağlamında kullanılıp başında te’kîd lâmı (lâm-ı muzahlaka) bulunursa, bu durum sübût manasını artırır. Nahiv, tefsir ve belâgat kitapları, (عدل) maddesinin bir tane anlamı olduğu konusunda görüş birliği içindedirler. Bu anlam; dönüşme, bir şeyden ayrılma, bir şeyi bırakıp başkasına yönelme anlamıdır. Lügat kitapları, kelimenin bu anlamının yanı sıra başka anlamlarının da olduğuna işaret etmektedir. Kur’ân bağlamında, çeşitli anlamlar ifade etmesi için (عدل) maddesinin farklı vezinleri kullanılmıştır. Bu anlamlar arasında bir şeyi bırakıp başkasına yönelme anlamı yer almamaktadır. Her hangi bir dil metninde, bir kelimenin anlamı dışında kullanıldığı olgusunun varlığını ifade eden bir yargının kabul görmüş dil kanunlarına dayanması gerekir. Aksi takdirde bu yargı mesnetten yoksun rastgele bir yargı olacaktır. Kur’ân-ı Kerîm’de ism-i fâil, ism-i meful anlamında çokça kullanılmıştır. İsm-i fâil, belâgatle ilgili veya psikolojik bir maksatla kendi anlamı dışında kullanılmaktadır. Bu kullanım, kelimenin kendi anlamı dışında kullanıldığını gösteren bir karine ile derin bir mana içermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili ve Edebiyatı, Gramer, Semantik, Müştaklar, İsm-i fail, Sübut, Yenilenme, Değişme

The Significance of Expression of the Participle in the Holy Qur’an

Abstract

Keywords:

Arabic language, Grammar, Semantics, Derivatives, Name of subject, Evidence, generation, changing,

PDF

___

Belarc, Belkasım. Lugatu’l-Kur’ani’l-Kerim: Dirâse lisâniyye li’l-muştakkât fi’r-rub’i’l-evvel. Cezayir: Dâru’l-Ulûm, 2005.
Cevherî, Şemseddin Muhammed b. Abdulmun’im. Şerhu şuzûri’z-zeheb fî ma’rifeti kelâmi’l-Arab. thk. Nevâf b. Cezâi’l-Hârisî. 2 Cilt. Medine: İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1423/2004.
Cîlî, Abdulâl İdrîs. “el-Adûl ani’l-asl beyne’l-muştekkâti’s-sarfiyye”. Mecelletu’l-Ekâdîmiyyeti’l-Arabiyye li’l-Ulûm ve’t-Tiknuluciyâ 5/15, (2014).
Cürcânî, Abdulkâhir, Delâilu’l-i’câz fî ilmi’l-meânî. thk. Mahmud Muhammed Şâkir Ebu Fehr. Kahire: Matbaatu’l-Medenî, 3. Basım, 1992.
Dayf, Şevkî. el-Medârisu’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, 7. Basım, ts.
Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yusuf. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420.
Ebû Musa, Muhammed. Hasâisu’t-terâkîb: Dirâse tahlîliyye li-mesâili ilmi’l-meânî. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
Ebu’t-Tayyib, Muhammed Sıddık Han. Neylu’l-merâm min tefsiri âyâti’l-ahkâm. thk. Muhammed Hasan İsmail-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
Esterebâzî, er-Radî, Necmeddin. Şerhu Şâfiyye İbnu’l-Hâcib. thk. Muhammed Nûr, Muhammed ez-Zefzâf ve dğr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1395/1975.
Fârisî, Ebû Alî. El-İzâhu’l-adudî. thk. Hasen Şâzelî Ferhûd. Riyâd: Riyad Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, 1389/1969.
Hammâdî, Celâl Abdullah Muhammed Seyf. el-Adûl fî siyagi’l-muştekkât fi’l-Kur’âni’l-Kerîm: Dirâse delâliyye. Taiz: Taiz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Hasan, Abbas. en-Nahvu’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Meârif, 15. Basım, ts.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Munsif. thk. İbrahim Mustafa. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî, ts.
İbn Hişâm, Abdullah b. Yûsuf. Mugni’l-lebîb an kutubi’l-Earîb. thk. Mâzin el-Mubarek-Muhammed Alî Hamdullah. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 5. Basım, 1985.
İbn Hişâm, Abdullah b. Yûsuf. Şerhu katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. Kahire: y.y, 11. Basım, 1383.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdilleh Cemaluddin. Evdahu’l-mesâlik ilâ elfiyyeti İbn Mâlik. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 4 Cilt, ts.
İbn Mâlik, Cemaluddin Muhammed. Şerhu’t-teshîl. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Târık Fethî es-Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
İbn Usfûr, Ali Ebu’l-Hasen. el-Mumti’ fi’t-tasrîf. thk. Fahruddîn Kabâve, Haleb: el-Mektebetu’l-Arabiyye, 1970.
İbn Ya’îş, Ebu’l-Bekâ Muvaffakuddin el-Esedî. Şerhu’l-mufassal. thk. İmil Bedî Yakûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
İbnu’l-Hâcib, Cemaleddin b. Osman b. Ömer b. Ebî Bekr. el-Kâfiye fî ilmi’n-nahv. şerh. Radiyuddin el-Esterebâzî. thk. Yusuf Hasen Ömer. 4 Cilt. Libya: Garyounis Üniversitesi, 1395/1975.
Kaddûm, Mahmud, el-Medresetu’l-Basriyye ve kıyâsuha’n-nahviyyu: Dirâse nazariyye ve tatbîkiyye. İstanbul: Dâru’l-Hikme, 2020.
Sâbûnî, Muhammed Alî. Safvetu’t-tefâsîr. 4 Cilt. Mekke: Mektebetu Cidde, 1976.
Semîr, Muhammed Azîz Nemr Mûkide. İsmu’l-fâil fi’l-Kur’âni’l-Kerîm: Dirâse sarfiyye nahviyye delâliyye fî dav’i’l-menheci’l-vasfî. Nablus: en-Necâh Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Suyûtî, Celaleddin. Hem’u’l-hevâmi fî şerhi cem’i’l-cevâmi. thk. Abdulhamîd el-Hindâvî. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
Yâkût, Mahmûd Suleyman. es-Sarfu’t-ta’lîmî vet-tatbîk ale’l-Kur’âni’l-Kerîm. İskenderiye: Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmi’iyye, 1992.
Yemenî, Cuveyriyye Muhammed. Delâletul-muştekkât ve i’mâluhâ fi’r-rub’i’s-sânî mine’l-Kur’âni’l-Kerîm: Dirâse nahviyye sarfiyye delâliyye. Sudan: Sudan Bilim ve Teknoloji Üniversitesi, Yüksek Lisan Tezi, 2015.
Za’belâvî, Salâhuddin. Dirâsât fi’n-nahv. Dımaşk: İttihâdu Kuttâti’l-Arab, 2010.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1407.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. el-Mufassal fî san’ati’l-i’râb. thk. İmil Bedî Yakûb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.