Kemalpaşazâde’ye Göre Müşâkele Sanatı (Problemler ve Eleştirler)

Bu çalışma Kemalpaşazâde’nin müşâkele hakkındaki değerlendirme ve eleştirilerini konu edinmiş, bunlar üzerinden onun müşâkelenin teorisi ve uygulanması noktasındaki görüşlerine ulaşmayı hedeflemiştir. Zira edebî sanat olmasının yanında tefsir ve kelam gibi ilim dallarını da ilgilendiren müşâkeleye tüm bu alanlara hâkim bir âlim olan Kemalpaşazâde’nin bakış açışı kanaatimizce önemlidir. Arap dili belâgatında kısaca bir mânayı ona işaret eden bir lafızla değil de söz içinde geçen başka bir lafızla ifade etme şeklinde tarif edilmesi mümkün olan müşâkele sanatı yapısı ve örnekleri itibariyle birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Şöyle ki bu sanatta aynı söz içinde ikinci kez gelen lafzın mecazlığı, bu mecazı sahih hale getiren alâkanın ne olduğu ve bu alâkanın mahiyeti konusu hep tartışılmıştır. Bu noktada Osmanlı Şeyhülislâmı Kemalpaşazâde de müşâkele sanatına dair düşüncelerini açık ve net olarak ifade etmemiş ancak onun kelimelerin medlüllerinin müsâhabetine istinaden bir mecaz türü olduğu görüşüne meyletmiştir. Zira Arap dili belâgatı literatüründe geçen birçok müşâkele örneğini o, müşâkeleyi telaffuz etmeden farklı şekillerde tahlil etmiştir. Haliyle onun tefsirinde de müşâkele sanatı, hakikî mânaya hiçbir şekilde gidilemeyen ve istiare gibi muhkem edebi sanatların söz konusu olmadığı yerlerde başvurulacak son bir izah yolu olarak kalmıştır. Tabiri yerindeyse Kemalpaşazâde mecâzi ve hakikî anlam arasındaki alâkanın bu denli tartışmalı olduğu bir mecaz türünü Kur’ân âyetlerinin tefsirine yaklaştırmama eğilimindedir. Diğer yandan onun müşâkelenin alâkası, tarifi ve bazı örnekleri üzerinden Molla el-Fenârî, Ebû Yaʿkûb es-Sekkâkî ve Seyyid Şerif el-Cürcânî’ye yönelttiği sert eleştirilere Mısırlı âlim Seriyyüddîn ed-Derûrî aynı ton ve sertlikte ve argümanlarını sağlam temeller üzerine kurarak karşılık vermeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili Belâgatı, Kemalpaşazâde, Müşâkele, Müsâhabet, Te'vil, Seriyyüddin el-Mısrî

The Art of Mushakala According to Kamal Pashazade (Issues and Critiques)

AbstractThis study focuses on Kamal Pashazade's evaluations and criticisms about mushakala and aims to reach his views on the mushakala’s theory and practice through these. Because, besides being a literary art, mushakala is also related to al-kalâm and al-tafsir that Kamal Pashazade was well specialized in. So, his approach to this art is important in our opinion. The art of mushakala in Arabic language rhetoric that can be described shortly as using the same word with two different meanings in the same context contains many problems in it as its structure and examples. For example, metaphorical meaning in the second word, the relevance of this metaphor and the nature of this relevance have always been discussed. Kamal Pashazade also did not state his thoughts about the art of mushakala clearly. However, he inclined to the view that it was a kind of metaphor based on the companionship of meanings. So, he analyzed many examples of mushakala in the literature of Arabic language rhetoric in different ways without mentioning the art of mushakala. Naturally, mushakale art in his Tafsir has revealed as the last option in places where real meaning cannot be reached and strong literary arts are not applied. In this context, we can say that Kamal Pashazade has a tendency not to bring such a controversial type of metaphor closer to the Qur'anic commentary. On the other hand, Sari ad-Din al-Mısrî responded to his critiques against Mulla al-Fanari, Abu Yaʿqub al-Sakkaki and al-Sayyid al-Sharif al-Jürjani about the mushakala art in the same tone by establishing his arguments on solid foundations. SummaryBediʿ discipline is one of three main topics that form the eloquence of the Arabic language. The mushakala that means ‘similarity’ in the dictionary as literary art in bediʿ discipline and is defined as using the same word with two different meanings in the same context is one of the arts that caused controversy among eloquence scholars due to its complex structure. Even if the formal similarity between two words in the same sentence the second word has a different meaning in this art. For example in the sentence “Laugh! The days I will laugh at you are close!” ‘laugh’ is originally used in the true sense in the previous sentence. Nevertheless, in the following sentence, the same word means “I will make you regret laughing at me.” It is clear that the same word has completely different meanings in two sentences. This art has much more complex examples than which we gave here. Kamal Pashazade (d. 940/1534), Ottoman Shaykh al-Islam, reveals his views which is also the topic of this study by using this kind of example. Mushakala is an art that has been used frequently in Arabic literature and defined with different names. It is said that is the first rhetorician who used this art which has many examples in the Qur'an, the hadiths and poetry of Jahiliyya with current usage in bedi’ science is Abu al-Qāsim Maḥmūd ibn ʿUmar al-Zamakhsharī (d. 538/1144). However, mushakala took its place and literal definition in the science of bedi’ by Abu Yaqub Yusuf al-Sakkaki (d. 626/1229). Later, with the additions of Khatib al-Qazwini (d. 739/1338) this definition was expanded and the following one became commonly accepted: “To use the same word with two different meanings in the same context evidentially or imaginary. With this definition, mushakala is divided into two parts, evidential and imaginal mushakala. Our study is about Shaykh al-Islam Kamal Pashazade's approach to the art of mushakala described above. Kamal Pashazade discussed the subject in depth both in his tractate about mushakala and his other tractates about metaphor. However, he put forward his views in the form of criticism as usual. On the other hand, Kamal Pashazade's Quran Tafsir contains important clues as to where he puts the art of mushakala in interpreting the Qur'anic verses. In this context, it was deemed necessary to address the issue in three stages in this article. Firstly, Kamal Pashazade’s works on metaphor were examined and it was tried to determine in which kind of literary art he put the mushakala. In the second stage, it was tried to determine how he described the mushakala. In addition, Kamal Pashazade's critiques based on the art of mushakala and the answers he received are discussed in this section. In the third stage, the Tafsir of Kemal Pashazade was examined and it was tried to determine how he benefited from the mushakala art in interpreting the verses of the Qur'an. According to the results we have reached, it can be obviously said that the mushakala is a kind of metaphor in Kamal Pashazade's thinking due to the presence of companionship relation between word and meaning. The main problem of Kemalpaşazâde’s work on mushakala is the nature of the companionship relation that brings out the metaphorical meaning in the art of mushakala. Because, a metaphor must be based on an existing relation. According to Muhammad ibn Hamzah al-Fanari (d. 834/1431), this relation is the connection in the mind, and the companionship of words is its evidence. And according to Hafid al-Herawi (d. 916/1510), this relation is only the connection in the mind. At this point, Kamal Pashazade with reference to Allama al-Taftazani (d. 792/1390) says: “This relation is the companionship, but this is a companionship of meanings, not words”. Indeed, with this view, Kamal Pashazade seems to have responded to al-Herawi and al-Fanari both. On the other hand, the Egyptian scholar İbn as-Saig Sari ad-Din al-Daruri (d. 1066/1656), opposed all of this, particularly Kamal Pashazade's view and he argued that the companionship in the art of mushakala is between words. Another issue on that Kamal Pashazade emphasizes is the deficiency in the description of the mushakala. Because, he finds Sekkaki's description incomplete. According to him, this description does not cover the mushakala between the opposite words. On the other hand, Sari ad-Din defended al-Sakkaki by stating that the literary writers took the most used examples of arts into account and criticized Kamal Pashazade implicitly. Finally, it should be said that when the Kamal Pashazade's Tafsir is examined, it is understood that he did not accept the mushakala as a suitable art for interpreting the verses of the Qur'an.

Keywords:

Arabic Rhetoric, Kamal Pashazade, Mushakala, Companionship, Ta’wil, Sari ad-Din al-Mısri,

PDF

___

Abdurrahim b. Ahmed el-Abbâsî. Meâhidü’t-tensîs ʿalâ şevâhidi’t-Telhîs. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü'l-Kütüb, 1367/1947.
Ahmed Feyzî el-Çorûmî. el-Fevâidü’l-Feyziyye ʿale’r-Risâleti’l-Emîniyye. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Ktp., 2368, 1b-95b.
Antâkî, Mahmud. Şerh-i Alâka. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1274/1858.
Attâr, Hasan. Hâşiyetü’l-Attâr ´alâ Cem´i’l-cevâmi´. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
Arslan, Adnan. "Zemahşeri’nin Keşşaf Tefsiri Özelinde Müşakele Üslubu". Edebali İslamiyat Dergisi 2/3 (Mayıs 2018), 125-136.
Ateş, Avnullah Enes. “Bir Tercüme Problemi Olarak Kur′an’da Müşâkele Üslubu”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (Haziran 2017), 109-128. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.333331
Beydâvî, Kâdî Nâsıruddîn. Tefsîru’l-Beydâvî (el-müsemmâ) Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te′vîl. 2 Cilt. İstanbul: Dersaadet Kitapevi, ts.
Bulut, Ali. Belâgat-i Müyessera Meânî, Beyân, Bediʿ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
Cebr İbrâhîm Berrî. “Risâle fî taksîmi’l-mecâz li İbn Kemâlpaşa dirâseten ve tahkîken”. Dirâsâtü ʿulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye 38/2 (2011), 491-515.
Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kurʼân. thk. Muhammed Sâdık el-Gamhâvî. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1412/1992.
Çelik, Yüksel. es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcâni’nin el-Misbâh fi Şerh el-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Çifçi, Mehmet Faruk. Arapzâde Muhammed Nuri Efendi ve Eminiyye Risalesi. Ankara: Fecr Yay., 2017.
Durmuş, İsmail. “Müşâkele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/154-155. İstanbul: TDV. Yay., 2006.
Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-Suʿûd (el-müsemmâ) İrşâdu akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kurʼâni’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
Eliaçık, Muhittin. “Bazı Belâgat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”. Sosyalbilimler Dergisi 3/2 (Temmuz 2013), 6-15.
Elmalılı, M. Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd.. 10 Cilt. İstanbul: Aziz Dağıtım, ts.
Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed. Fusûlu’l-bedâyi´ fî usûli’ş-şerâyiʿ. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâʿîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-´İlmiyye, 1971.
Güllüce, Veysel. “Kur’ân-ı Kerim’de Allah’a Müşâkele Yoluyla İsnad Edilen İfadelerin Değerlendirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2006), 41-62.
Hafâcî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer Şihâbüddin. İnâyetü’l-kâdî ve kifâyetü’r-râdi´alâ Tefsiri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts..
Hererî, Muhammed el-Emîn b. Abdullah el-Uremî el-ʿAlevî. Tefsîru hadâiku'r-ravhi ve'r-reyhân. nşr. Hâşim Muhammed Ali b. Huseyn Mehdî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki'n-Necât, 1421/2001.
Herevî, Hafîdü’t-Teftâzânî Seyfüddin Ahmed b. Yahya. Hâşiye ʿale’l-Muhtasar. Manisa: İl Halk Ktp., Akhisar Zeynelzâde Koleksiyonu, 5971, 1b-43b.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. Tefsîru İbn Kemalpaşa. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 9 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1439/2018.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî Envâi’l-mecâz”. thk. Huseyn el-Esved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/67-87. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İbn Kemalpaşa,Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî tahkîki’l-müşâkele”. thk. Huseyn el-Esved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/141-155. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İbn Kemalpaşa, Şemsüddin b. Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî ʿilmi’l-beyân”. thk. Huseyn el-Esved. Mecmûʿu Resâili ʿAllâme İbn Kemalpaşa. 4/233-291. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
İsâmüddin, İsmâil b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Konevî ʿalâ Tefsîri’l-İmâm el-Beyzâvî. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
İbnü’s-Sâiğ, Seriyyüddin Muhammed b. İbrâhim ed-Derûrî. Risâle fi’l-müşâkele. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Amcazade Hüseyin Paşa, 305, 1b-8a.
İbnü’s-Sâiğ, Seriyyüddin Muhammed b. İbrâhim ed-Derûrî. Esʼile ve Cevâbât. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, 1180, 136b-149b.
Ayet ve Hadislerle Açıklamalı Kur′ân-ı Kerîm Meâli. çev. Yaşar Kandemir vd. İstanbul: İFAV, 2010.
İbrâhim Mustafa vd. el-Muʿcemü’l-vasît. 2 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
Kazvînî, el-Hatîb Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahman. el-Îzâh fî ʿulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003/1424.
Kazvînî, el-Hatîb Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahman. et-Telhîs fî ʿulûmi’l-belâga, nşr. Abdurrahman el-Bargûgî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-´Arabî, 1904.
Kumaş, Ali - Muharrem Yılmaz. "Sıhriyetin Oluşmasında Zinanın Etkisi". Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 /2 (Aralık 2017), 51-68.
Marulcu, Hasan Tevfik. “Kur'ân’da Edebî Bir Üslup Olarak Tehekküm ve Müşâkele –Kelâm Açısından Bir Değerlendirme-” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 29 (2017/4), 327-338.
Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullah b. Muhibbiddîn b. Muhammed el- Muhibbî. Hulâsatü’l-eser fî aʿyâni’l-karni’l-hâdî ʿaşar. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te´vîl). thk. Yusuf Ali Bedevî - Muhyiddîn Dîb Mutû. 3 Cilt. Dimeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2005/1426.
Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık Vazʿİlminin Temel Meseleleri. İstanbul: İz Yay., 2006.
Râğıb el-Isfahânî, Ebû’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. Tefsîru’r-Râğıb el-Isfahânî (1. Cilt). thk. Muhammed Abdulazîz Besyûnî, Mısır: Câmiatu Tantâ Külliyyetü’l-edeb, 1420/1999.
Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî, Sahîhu Ebî ʿAbdillâh el-Buhârî bi şerhi’l-Kirmânî. 25 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2. Basım, 1401/1981.
Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe, 9. Basım, 2011.
Sekkâkî, Ebû Yaʿkûb, Yûsuf b. Muhammed b. Alî. Miftâhu’l-ʿulûm. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1435/2014.
Siyalkûtî, Abdulhakîm. Hâşiyetü’s-Siyalkûtî ʿalâ kitâbi’l-mutavvel (1. Cilt). Kum: Menşûrâtü’ş-Şerîf er-Radî, ts.
Soysaldı, Mehmet. “Kur’an-ı Kerim’de Müşâkele Sanatı”. İslami Araştırmalar Dergisi 28/1 (2017), 1-11.
Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Şerhu’l-Fevâidi’l-Ğıyâsiyye min ʿilmeyi’l-beyân ve’l-bedîʿ.İstanbul: Daru’t-Tıbâʿati’l-ʿÂmira, 1312/1896.
Teftâzânî, Sa‘düddîn. “Hâşiyetü’t-Teftâzânî ʿalâ Şerhi Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî li İbni’l-Hâcib”. Şerhu Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî li İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil. 3 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-´İlmiyye, 1424/2004.
Teftâzânî, Sa‘düddîn. Hâşiyetü’l-Keşşâf. İstanbul: Marmara Ü. İlahiyat Fak. Ktp., 1014, 1b-227b.
Taftāzānī, Masʻūd ibn ʻUmar. Sharḥ al-qism al-thālith min Miftāḥ al-ʻulūm lil-ʻAllāmah al-Taftāzānī. Cambridge: The Houghton Library, Harvard Collage Library 139.8, 1b-221a.
https://curiosity.lib.harvard.edu/islamic-heritage-project/catalog/40-990073453990203941 (Erişim 27 Temmuz 2019 ).
Tîbî, Şerefüddîn el-Huseyn b. Abdullah, Fütûhu’l-gayb. thk. Umer Hasan el-Kıyyâm. 17 Cilt. Abu Dabi: y.y., 1424/2013.
Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/238-240. Ankara: TDV Yay., 2002.
Yedi Askı Arap Edebiyatının Harikaları. çev. Nurettin Ceviz vd. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2013.
Yerinde, Âdem. “Belagat İlminde Müşâkele Sanatı”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (Aralık 2018), 7-30.
Yerinde, Âdem. "Dil ve Belâgat Yönüyle Ebüssuûd Efendi'nin Tefsiri İrşâdü'l-Akli's-Selîm ilâ Mezâya'l- Kitâbi'l-Kerîm -Müşâkele SanatıÖrneğinde-". Usûl İslam Araştırmaları 26 (Temmuz 2016), 241-276.
Yıldırım, Abdullah. “Vazʿ İlmi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. 425-451. İstanbul: İsam Yay., 2015.
Yılmaz, Salahattin. Kurʿan’da Müşâkele Sanatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bililer Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd.. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ʿUbeykân, 1418/1998.