Konya’daki Osmanlı Türbeleri’nde Mezar Taşları

Bu araştırmanın konusu Konya’daki Osmanlı türbelerinde mezar taşlarıdır. Türk sanatında anıtsal mezar mimarisi ve çeşitli formlarda yapılan mezar taşları her daim araştırmacılar tarafından önemini korumuştur. Türk-İslâm sanatında Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklular çok sayıda anıtsal mezar inşa etmişlerdir. Türklerin Anadolu’ya gelmesinden sonra da bu gelenek sürdürülmüştür. Konya’da Selçuklular, Beylikler ve Osmanlılar döneminde kümbet ve türbe yapımına önem verilmiştir. Bu bağlamda araştırmamız kapsamında Konya’da içinde çeşitli formlarda mezar taşları bulunan ve Osmanlı dönemine tarihlendirebileceğimiz sekiz adet türbe tespit edilmiştir. Bu türbelerden altısı günümüzde mevcut olmakla birlikte, ikisi yok olmuştur. Mevcut türbelerden dördü Mevlâna Müzesi bahçesinde yer alan Hürrem Paşa Türbesi, Mehmet Bey Türbesi, Sinan Paşa Türbesi ve Fatma Hatun Türbeleridir. Şeyh Muhammed Bahaeddin Nakşibendi Türbesi Hacı Fettah Mezarlığı’nda, Söylemez Türbesi ise Pirebî Mahallesi Muhacir Pazarı yakınındaki Balık Pazarı içinde yer almaktadır. Günümüze ulaşamayan Hatice Hatun Türbesi Şems-i Tebrîzî Mezarlığı içinde idi ve 1944 yılında mezarlıkla birlikte ortadan kaldırılmıştır. İynel Dede ve Mahmut Dede Türbesi ise Akçeşme Mahallesi’nde iken zamanla yok olmuştur. Adı geçen bu sekiz türbenin içinde toplamda 13 adet farklı formda mezar taşı tespit edilmiştir. Bu türbelerin ve içlerindeki mezar taşlarının tespiti saha araştırması ve kaynaklardan taranan bilgilerle mümkün olmuştur. Mevcut olan her bir eser tek tek fotoğraflanmış, mevcut olmayanlar için ise kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışma sürdürülürken gerekli yerlerden resmî izinler alınmıştır. Bu konuyu seçmekteki en önemli amacımız Konya’nın merkez ilçelerinde Osmanlı döneminde inşa edilen anıt mezarlar içindeki mezar taşlarını toplu bir biçimde ele alıp, dönemsel özelliklerini analiz etmek ve kayıt altına almaktır. Araştırmamızda Osmanlı dönemi türbelerinin içinde bulunan 13 adet mezar taşı malzeme, teknik, form, başlık türleri, süsleme ve yazı alt başlıklarında değerlendirilerek analiz edilmeye ve sanat tarihindeki yerleri Konya ölçeğinde saptanmaya çalışılmıştır. Bu çalışmayla, türbelerin içindeki mezar taşlarının form çeşitliliği ve süslemelerinin belirlenmesi açısından literatüre katkı sağlamak hedeflenmiştir. Elde ettiğimiz bulgulara göre; mezar taşlarının tamamının mermerden yapıldığı, üzerlerinde zemin oyma, kazıma ve boyama tekniklerine yer verildiği görülmektedir. Konumuz kapsamında incelenen mezar taşları form olarak kendi içinde sanduka, lahit, şahideli sanduka, şahide ve çerçeveli mezar taşı olarak kategorize edilmiştir. Araştırmamızda yer alan örnekler dönemleri açısından değerlendirildiğinde estetik bakımdan zarif bir görünüme sahiptirler. Şahidelerin tepe kısımları sivri teğet kemer ve üçgen alınlık gibi farklı tepeliklere sahiptir. Üç adet erkek, bir adet kadın olmak üzere toplam dört adet mezar taşında başlık tespit edilmiştir. Mezar taşları genelde sade bir biçimde ele alınmakla birlikte bir kısmının üzerinde geometrik şekilli bordürler ve geçmeler göze çarpar. Bazılarında ise bitkisel ve nesneli kompozisyonlara yer verildiği saptanmıştır. Bir eserde ince bir işçilikle işlenmiş vazo içindeki çiçekler dikkati çeker. Bu araştırmada incelenen mezar taşlarının ustalarına ilişkin herhangi bir bilgiye rastlamak mümkün olmamıştır. Beş mezar taşı ise üzerinde tarih barındırmamaktadır. Bütün bu tespitlerin yanı sıra çalışmamızda bahsi geçen türbeler ve içindeki mezar taşlarının çağdaş olup olmadıkları sorusu cevaplanmaya çalışılmış ve türbelerle içlerindeki mezar taşlarının aynı yıllarda yapılmış olabileceği kanısına varılmıştır. Eserlerin tarihlendirmeleri, içinde bulundukları türbenin inşa tarihi, mezar taşının üzerindeki kitabede bulunan tarih ibaresi ya da bezeme kompozisyonları esas alınarak yapılmıştır. Buna göre konumuz kapsamında incelenen mezar taşlarının sekizi 16. yüzyıla, biri 18. yüzyıla, üçü 20. yüzyıla tarihlenmektedir. Bir mezar taşı ise günümüze ulaşamadığından kesin olarak tarihlendirilememiştir.

Anahtar Kelimeler:

Sanat Tarihi, Konya Osmanlı Türbeleri, mezar taşı, Sanduka, Lahit, Şahide, Çerçeveli Mezar Taşı

Gravestones in Ottoman Tombs at Konya

The subject of this research is "Gravestones in Ottoman Tombs at Konya". Monumental tomb architectures and gravestones in various forms have always been given importance by researchers in Turkish art. Karakhanids, Ghaznavids, and Great Seljuks built many monumental tombs in Turkish-Islamic art. This tradition was continued by the Turks after the Turks came to Anatolia. In Konya, the construction of kumbets and Tombs was given importance during the Seljuks, Feudals, and Ottomans periods. In this context, within the scope of our research, 8 Tombs with gravestones in various forms were found in Konya and dated to the Ottoman period. Six of these Tombs exist today, and two of them have not survived. Four of the existing tombs are Hürrem Pasha Tomb, Mehmet Bey Tomb, Sinan Pasha Tomb, and Fatma Hatun Tomb, which are in the garden of the Mevlana Museum. Sheikh Muhammed Bahaeddin Nakşibendi Tomb is in Hacı Fettah Cemetery and Söylemez Tomb is in the fish market near Emigrant Bazaar. Hatice Hatun Tomb, which has not survived to the present day, was in the Şems-i Tebrizi Cemetery and was removed together with the cemetery in 1944. Iynel Dede and Mahmut Dede Tombs have disappeared over time in Akçeşme district. A total of 13 gravestones in different forms were found in these 8 Tombs. The identification of these Tombs and the gravestones in them was made through field research and resources. The works that have survived to the present day have been photographed, and the sources have been used for the works that have not reached the present day. During the study, official permissions were obtained from the necessary institutions. Our most important aim in choosing this subject is to analyze and record the periodical features of the monumental tombs and gravestones built in the Ottoman Period in the central districts of Konya. In our research, 13 gravestones in the Ottoman period were evaluated and analyzed in terms of material, technique, form, burial types, ornamentation, and writing, and their values were tried to be determined at the Konya scale in the history of art. With this study, it is aimed to contribute to the literature in terms of determining the variety of forms and ornaments of the gravestones in the tombs. According to the findings, it was seen that all of the gravestones were made of marble and that the ground carving, scraping, and painting techniques were frequently used in all of the gravestones. The gravestones examined within the scope of our subject were categorized stylistically as a symbolic coffin, sarcophagus, framed gravestone, headstone, headstone with a symbolic coffin. When the samples in our research are evaluated in terms of their periods, they have elegant appearances in terms of aesthetics. The tops of the headstones have different crests such as pointed tangential arches and triangular pediments. Four gravestones as three male and one female were found. The gravestones mentioned are generally in basic form. However, some of them have geometric-shaped borders and inserts. Some of the gravestones have herbal and object compositions. In one of these works, the flowers in the vase, which are processed with fine craftsmanship, stand out. No information has yet been found regarding the gravestones examined in this study and their craftsmen. There is no construction date on the five gravestones. In addition to these determinations, it was investigated whether some of the tombs and gravestones mentioned in the study are contemporary has been tried to be answered, and it has been concluded that the tombstones and tombstones in them may have been made in the same years. The dating of the works is based on the construction date of the Tomb, the date on the gravestone, and the decoration compositions. According to this dating, eight of the gravestones examined can be dated to the 16th century, one to the 18th century, and three to the 20th century. Since one of the gravestones has not survived, there is no information about its construction date.

Keywords:

History of Art, Konya Ottoman Tombs, Gravestone, Symbolic Coffin, Sarcophagus, Headstone, Framed Gravestone,

PDF

___

Bak, Selami. Ahlat Meydan Mezarlığı Kadılar Bölümü Mezar Taşı Envanteri. Van; Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Barışta, H. Örcün, “İstanbul-Eyüpsultan Cafer Paşa Türbesi Kazısı ve Bitkisel Bezemeli Mezar Taşları Üzerine”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu IV Tebliğler (5-7 Mayıs 2000), 252-277. İstanbul, Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2000.
Baş, Ali. “Konya’daki Klasik Dönem Osmanlı Yapıları”. İpek Yolu Konya Kitabı IX (Aralık 2006), 215-233.
Başkan, Seyfi. Karamanoğulları Dönemi Konya Mezar Taşları, Ankara; Başbakanlık Basımevi, 1996.
Bayık, Naciye. Konya ve Çevresindeki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Sandukaları. Konya; Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
Bozkurt, Nebi. “Mezarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/519-522. Ankara; TDV Yayınları, 2004.
Bozkurt, Nebi. “Sanduka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/102-104. İstanbul; TDV Yayınları, 2009.
Bulut, Mustafa. Sultan II. Mahmut Türbesi Haziresi. İstanbul; Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
Çal, Halit. “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler (28-30 Mayıs 1999 İstanbul). 206-225. İstanbul, 2000.
Çal, Halit. “Türklerde Mezar – Mezar Taşları”. Aile Yazıları / 8 (Aralık 2015), 295-333.
Çetinaslan, Mustafa vd. “Beyşehir Yöresinde XV-XVI. Yüzyıla Tarihlenen Sanduka Örnekleri”. İstem / 21 (Aralık 2013), 95-116.
Çoban, Ali. 19. Yüzyıl Osmanlı Şeyhlerinden Bozkırlı Muhammed Bahâeddin Efendi ve “Îkâzu’n-Nâimîn” Adlı Eserindeki Tasavvuf Anlayışı. Konya; Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı–İç Asya’da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul; Kabalcı Yayıncılık, 2011.
Çoruhlu, Yaşar. “Türk Mezar (Ölü) Taşlarının Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Türk İslam Dönemindeki Devamı ya da Dönüşümü Üzerine”. I. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları. ed. Celil Arslan vd. 482-523. Bakü, Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2019.
Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul; Yem Yayın, 12. Baskı, 2012.
İslimyeli, Nüzhet. Sanat Terimleri Ansiklopedisi. 2. Cilt. Ankara; Ankara Sanat Yayınları, 1976.
Kara, Hacer–Danışık, Şerife. Konya Mezarlıkları ve Mezar Taşları. Konya; Meram Belediyesi Kültür Yayınları, 2005.
Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara; TTK Basımevi, 1992.
Karamürsel, Alım. “Türklerde Mezar Geleneği”, Türkler Ansiklopedisi. 3/122-128. Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Karpuz, Haşim. Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya 42. 1. Ankara; TTK Yayınları, 2009.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya; Yeni Kitap Basımevi, 1964.
Kubbealtı Lügati. “Şahide”. Erişim 3 Şubat.2021. http://www.lugatim.com/s/%C5%9şahide.
Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
Kuşdoğan, Devrim. “Konya Tarihi Mezar Taşları Müzesi”. I. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Duranlı, Muvaffak vd. 349-364. Aydın, Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 2018.
Küçükdağ, Yusuf. “Konya’da Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Tekke ve Zaviyeler”. Osmanlı Döneminde Konya. 171-182. Konya, T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2003.
Mevlana Müzesi. “Sinan Paşa Türbesi”. Erişim 5 Ocak 2021. http://www.mevlanamuzesi.com/2016/11/08/sinan-pasa-turbesi/
Oral, M. Zeki. “Hürrem Paşa Türbesi”. Anıt / 2 (Mart 1949), 7-14.
Oral, M. Zeki. “Murat Paşa Kızı Türbesi”. Anıt / 4 (Mayıs 1949), 1-7.
Oral, M. Zeki. “Konya’da Tarihi Mezar Taşları”. Anıt / 1 (Şubat 1949), 14-23.
Oral, M. Zeki. “Konya’da Tarihi Mezar Taşları”. Anıt / 16 (Nisan 1950), 15-16.
Önder, Mehmet. “Konya Mezar Taşlarında Şekil ve Motif Karakterleri”. Anıt / 22-23 (Mayıs-Haziran 1958), 3-15.
Önder, Mehmet. Mevlana Şehri Konya (Tarihi Kılavuz). Konya; Konya Valiliği, 1962.
Önder, Mehmet. “Konya Mezar Taşlarında Şekil ve Süsler”. Türk Etnografya Dergisi / 12 (1970), 5-16.
Önder, Mehmet. “Bir Selçuklu Şaheseri Mevlâna'nın Ahşap Sandukası”. Vakıflar Dergisi / 17 (1983), 79-92.
Saracoğlu, Necibe. Türk Mezarlarına Dair Araştırma. İstanbul; İstanbul Matbaacılık, 1950.
Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. ed. İdil Önemli. İstanbul; Remzi Kitabevi, 10. Basım, 2011.
Taşkın, Saadet. “Anadolu Selçuklularında Çinili Lâhitler”. Sanat Tarihi Yıllığı / 4 (Şubat 1971), 237-257.
Uz, M. Ali. “Konya Hazire ve Kabristanları”. İpek Yolu Konya Kitabı VI (Aralık 2003), 77-91.
Yusufoğlu, Mehmet. “Mehmet Bey Türbesi”. Anıt /2 (Mart 1949), 19-22.