Şibanîler ve astrahanîler devri yerli vakayinameleri

1500 yılında Muhammed Han Şibanî tarafından kurulan Buhara Özbek Devleti 1920 yılına kadar hayatiyetini devam ettirmiş, bu süre zarfında yönetimde birbiri ardı sıra üç hanedan işbaşına gelmiştir: Şibanîler, Astrahanîler ve Mangıtlar. Bu hanedanların üyeleri bir yandan ülke topraklarını genişletmeye ve halkın refah ve huzurunu sağlamaya çalışırken, bir yandan da zaferlerinin ve halkı için yaptıklarının sonraki kuşaklar tarafından bilinmesi amacıyla eserler kaleme aldırmışlardır. Vakayiname denilen bu çalışmalarda vakanüvisler ülkede meydana gelen siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel olayları, zaman zaman güvendikleri kişilerden duyduklarına göre, zaman zaman da bu olaylara bizzat şahit olarak, kaleme almışlar ve araştırmacılar için zengin malzeme bırakmışlardır. Bu makalede Buhara Hanlığı’nda iktidar süren Şibanîler ve Astrahanîler hanedanları döneminde yazılan ve dikkati çeken yerli vakayinameler ele alınmış, temel özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Native chronicles of the shibanid and astrahanid periods

The Uzbek State of Bukhara, established in the sixteenth century by Muhammad Khan Shibani, survived until 1920. In the meantime, three dynasties came to power successively: the Shibanids, Ashtrahanids, and Manghits. The members of these dynasties, on the one hand, tried to expand the state lands and to provide affluence and peace for the people; on the other hand, they wanted to have somebody write books so that their victories and doings for their subjects would be known to later generations. In the books called “chronicles”, chroniclers recorded political, social, economic and cultural events of country, according to eyewitness and also contacts’ reports. Thus they left a plentiful data for researchers. This article traces the most prominent native chronicles written in the Shibanid and Astrahanid dynasties of the Khanate of Bukhara revealing their main features.

PDF

___

AHMEDOV, B. A., Gosudarstvo Koçevih Uzbekov, Moskova: Izd. “Nauka”, 1965.
AHMEDOV, B. A., İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., (Pismennıe Pamyatniki), Taşkent: İzdatel‟stvo “FAN” Uzbekskoy SSR, 1985.
ALPARGU, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, c: VIII, Ankara. Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss. 557–605.
BABUR, Gazi Zahireddin Muhammed, Baburname, Doğu Türkçesinden çeviren Reşit Rahmeti Arat; önsöz ve tarihi özet Y. Hikmet Baydur, İstanbul: Kabalcı, 2006.
BABUR, Gazi Zahirüddin Muhammed, Babur-name: Zapiski Babura, perevod M. Sale obşaya redaktsiya i dorabotka S. A. Azimzanovoy, Glavnaya redaktsiya Entsiklopediy, Taşkent, 1992.
BABUR, Gazi Zahirüddin Muhammed, Le livre de Babur. Mémoires de Zahiruddin Muhammad Babur de 1494 à 1529, Présenté et traduit du turc tchaghatay par Jean- Louis Bacqué-Grammont, annoté avec la collaboration de Mohibbul Hasan, Paris: Imprimerie Nationale, 1985.
BABUR, Gazi Zahirüddin Muhammed, Vekayi: Babur’un Hatıratı, Doğu Türkçesinden çeviren izahlı indeksi ve notları hazırlayan Reşit Rahmeti Arat, Önsözü ve tarihî özeti yazan: Y. Hikmet Bayur, Ankara: TTK Yayınları, 1943-1946.
BABUR, The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor, translated, edited, and annotated by Wheeler M. Thackston, Washington, D.C.: Freer Gallery of Art: Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution, 1996.
BABUR, Zahiru‟d-din Muhammad Padshah Ghazi, The Babur-Nama in English (Memoirs of Babur), c: I-II, translated from the original Turki text by Annette Susannah Beveridge, London: Luzac, 1922.
BATHOLD, V. V., “Otçet O Komandirovke v Turkestan”, Soçineniya, c: VIII, Moskova, 1973, ss. 119–210.
BELHÎ, Mahmud b. Emir Veli, Bahru’l-Esrar fî Menakibu’l-Ahyar, tedvin-i Hakim Muhammed Said, Seyyid Muinu‟l-Hak, Ensar Zahid Han, Karaçi: Pakistan Historikal Sosayeti, 1984-.
BELHÎ, Mahmud b. Emir Veli, Bahru’l-Esrar fî Menakibu’l-Ahyar: Sefer-Name-yi Hind ve Seylan, be-ihtimam ve mukaddime-i Riyazu‟l-Islam, Karaçi: Institute of Central & West Asian Studies, University of Karachi, 1980.
BOLDIREV, A. N., “Memuarı Zayn ad-Din Vasifi kak İstoçnik dlya izuçeniya kulturnoy jiznii Sredney Azii i Horasana na rubeje XV-XVI vekov”, Trudı Otdela İstorii, Kulturı i İskusstva Vostoka Gosudarstvennogo Ermitaja, c: II, Leningrad, 1940, ss. 203–274.
BOLDIREV, A. N., “Oçerki iz jizni Greatskogo Obşestva na Rubeje XV-XVI vekov”, Trudı Otdela İstorii, Kulturı i İskusstva Vostoka Gosudarstvennogo Ermitaja, c: IV, Leningrad, 1947, ss. 313–422.
BREGEL, Yuri, “Historiography XII: Central Asia”, EIr, c: XII, ed by Ehsan Yarshater, New York, 2004.
BUHARİ, Hafız Taniş, Abdullah-name, “Şerefnamayi Şahi”, Fars dilinden Sadık Mirzayev tercümesi; ilmi muharrir, neşrge tayërlovçi, söz başı ve izahlar müellifi, Boriboy Ahmedov, Taşkent: “Şark”, 1999.
BUHARİ, Hafız-ı Taniş, Şeref-Nama-yi-Şahi (Kniga Şahskoy Slavı), Faksimile Rukopisi D 88, Perevod C Persidskogo, Vvedenie, Primeçaniya i Ukazateli M. A. Salahetdinovoy, c: I-II, Moskova: “Nauka”, 1983-1989.
BUHARİ, Hasan Hoca Nakibü‟l-Eşref, Müzekkiru’l-Ahbab: Adab ve Ferheng-i Farsi der Karn-ı Dahum-i Hicri, mutahhalis bih Nisarî; mukaddime, tashih ve telikat, Necib Mayil Haravî, Tahran: Neşr-i Merkez, 1999.
BUHARİ, Mir Muhammed Emini, Ubeydulla-Name, Perevod s Tadjikskogo s primeçaniyami çlena-korrespondenta Akademii Nauk Uzbekskoy SSR Professora A. A. Semenova, Taşkent: İzdatel‟stvo Akademii Nauk Uzbekskoy SSR, 1957.
HUNCİ, Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmanname-yi Buhara (Tarih-i Padişah-ı Muhammed Şibanî), ed: Menuçehr Setudeh, Tahran: İntişarat-ı Bengah Tercüme ve Neşr-i Kitab, 1341 h.ş.
HUNCİ, Fadlallah b. Ruzbihan, Transoxanien und Turkestan zu Beginn des 16. Jahrhunderts; das Mihman-nama-yi Buhara, Übersetzung und Kommentar von Ursula Ott, Freiburg im Breisgau, K. Schwarz, 1974.
HURŞUT, I., “„Tarih-i Kıpçak Han‟ i Evo Spiski”, Obşestvennıe Nauki v Uzbekistane, No. 1, 1982, ss. 64–68.
İBRAGİMOV, C. K., “Soçineniya Mesuda bin Kuhistani: „Tarih-i Ebu‟l-Hayr Hani‟”, İzvestiya Akademi Nauk Kazahskoy SSR, Seriya İstorii Arheolojii i Etnografii, No 3 (8), Alma-Ata, 1958, ss. 86–102.
İSFAHANÎ, Fadl-Ullah bin Ruzbihan, Muslim Conduct of State Based Upon the Suluk-ul- Muluk, tr. Muhammad Alsam, Lahore: University of Islamabad Press, 1974.
İSFAHANİ, Fazl Allah Ruzbahan, Mihman-nama-i Buhara, aks-i nusha-i hatti, tercüme, piş‟guftar bi-qalam-i Rana Celilova; taht-i nazar-i A. K. Arinds, Moskova: “Daniş”, 1976.
Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurskih Soçineniy), Sost. S. K. Ibragimov, N. N. Mingulov, K. A. Pişçulina, V. P. Yudin, Alma-Ata: Nauka, 1969.
MİKLUHO-MAKLAY, N. D., Opisanie Tacikskih i Persidskih Rukopisey Instituta Vostokovedeniya, Moskova: Izdatelstvo “Nauka”, 1975.
Muhammed Salih, Die Sheibanide: Ein özbegisches Heldengedicht in 76 Gesangen von prinz Mohammed Salih aus Charezm, text, Uebersetzung und Noten von H. Vambery, Viyana, 1885.
Muhammed Salih, Şeybani-Name: Çağataykiy Tekst, Posmertnoe İzdanie Prof. P. M. Melioranskogo, St. Petersburg, 1908.
Muhammed Salih, Şeybaniyname, ed. N. Devran, Taşkent, 1961.
Muhammed Salih, Şeybaniyname, Taşkent: Gafur Gulam Namıdagı Edebiyat ve Sanat Neşriyatı, 1989.
Muhammed Yar bin Arab Katagan, Musahhiru’l-Bilâd, ed. Nadire Celalî, Tahran: Miras-ı Mektub, 2006.
MÜNŞİ, Muhammed Yusuf, Mukim-Hanskaya Istoriya, perevod s Tadjikskogo, predislovie, primeçaniya i ukazateli professora A. A. Semenova, Taşkent: Izdatelstvo Akademi Nauk Uzbekskoi SSR, 1956.
MÜNŞİ, Muhammed Yusuf, Tezkire-i Mukîm Hâni (Seyr Tarihi, Ferhengi ve İctimâi Mâverâünnehr der ahdi Şibâniyân ve Eşterhâniyân: H. 906–1116), ed: Ferişte Sarrafan, Tahran: Miras-ı Mektub, 2001.
SEMERKANDÎ, Mir Seyyid Şerif Râkım, Tarih-i Râkım, ed: Menuçehr Setudeh, Tahran, 2001.
SENKOWSKİ, Joseph, Supplément A L’Histoire Générale Des Huns, Des Turks et Des Mogols, St. Petersbourg, 1824.
STORİ, Ç. A. - BREGEL, Yuri, Persidskaya Literatura: Bio-Bibliografiçeskiy Obzor, c: II, Moskova, 1972.
TALİ, Abdurrahman, Istoriya Abulfeyz-Hana, Perevod S Tadjikskogo, Predislovie, Primeçaniya i Ukazatel‟ Professora A. A. Semenova, Taşkent: Izdatel‟stvo Akademi Nauk Uzbekskoy SSR, 1959.
Tevarih-i Güzide - Nusret-Name, issledovaniya kritiçeskiy tekst, annotirovannoe oglavlenie i tablisa svodnıh oglavleniy A. M. Akramova, Tashkent: “Fan”, 1967.
TİRMİZÎ, Hoca Semender, Dasturu’l-Mülûk (Nazidanie Gosudaryami), Faksimile Stareyşey Rukopisi Perevod s Persidskogo, Predislovne, Primeçaniya i Ukazateli M. A. Salahetdinovoy, Moskova: İzdatel‟stvo Nauka, 1971.
VASİFİ, Zeyneddin Mahmud, Bedayiü’l-Vekayi, ed: Aleksander Boldırev, c: I-II, Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran, 1350 h.ş.
YUSUPOVA D. Yu - CELİLOVA, R. P., Sobranie Vostoçnıh Rukopisey Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan: İstoriya, Taşkent: İzdatelstvo “Fan” Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan, 1998.