Şeyh Said Vakası: İsyan Mı, Kıyam Mı?

Türk siyasal hayatının en tartışmalı bir o kadar da önemli mevzulardan biri Şeyh Said hadisesi veya isyanıdır. Hadise ya da isyan kavramları siyasal tarihçilerinin konuya veya politik durumlarına göre değişkenlik gösterebilir. Öte yandan bir başka düşünce de olayı İslami bir kisve içerisinde ele alan ve bu olayın bir kıyam olduğuna yönelik bakış açısıdır. Olayın başlangıcı, yayılımı ve sona ermesi neticesinde kesin bir ifade konulamamasının sebebi de Şeyh Said’in hem Kürt asıllı olması hem de şeyh olmasından gelmektedir. Esasında Şeyh Said’e isyan eden ayrılıkçı veya Kürtçü olarak nitelendiren bakış açısındaki nirengi noktası da Cumhuriyet rejimine yönelik başkaldırıyla ilgili olan yorumlardır. Bu çalışmanın esas noktası Şeyh Said hadisesinin isyan veya kıyam olup olmadığına yönelik tartışmalar çerçevesinde bir eleştirel tutum üzerine inşa edilmesidir. Yine çalışmanın önemli noktalarından biri hadise devam ederken ele geçirilen mektuplar ya da hadise sırasında taraf değiştirenlerin birinci ağızdan aktardıkları söylemlerdir. Ayrıca, hadise sona erdikten sonra kurulan İstiklal Mahkemeleri’nin kayıtları incelenerek olayın arka planı ve çıkış sebepleri aydınlatılmaya çalışmıştır. Bu çalışmanın ana parametrelerinden biri de İstiklal Mahkemeleri’nde yargılananların hemen hemen tümü bu kıyama İslami emeller uğruna katılması, devletin şerî hukuktan ayrılması ve en önemlisi halifeliğin kaldırılmasına tepki göstermek için isyanın başlamasıdır. Yine yargılananlardan bazılarının Kürt bağımsız hareketinin önderlerinden olması hasebiyle de bu hadiseye isyan kavramı etrafında bir söylem geliştirilmeye çalışılmıştır.

SHEIKH SAID CASE: REBELLION OR REVOLT?

One of the most controversial and significant issues addressed in the Turkish political life is the Sheikh Said incident or uprising. The concepts of “incident” or “rebellion” could vary according to the political historians’ approach to the issue or their political standings. On the other hand, there is another approach that addresses the incident within the Islamic context and claims it as a revolt. The main reason for the absence of an exact definition regarding the beginning, spread, and the end of the incident is the fact that Sheikh Said was both a Kurd and a sheikh. The focal point of this study runs on a critical approach within the framework of debates toward whether or not the Sheikh Said incident was a rebellion or a revolt. Furthermore, the letters captured and/or the statements narrated by those who changed the sides throughout the incident constitute one of the important points of this study. In addition, records of the Independence Courts established after the incident was examined to shed light on its background and reasons. The main finding of the study is that almost all of those who were tried at the Independence Courts joined the uprising for Islamic purposes, and started it as a reaction to the state’s departure from the religious law and most importantly to the abolition of the caliphate. It has been also revealed that although the incident has an Islamic nature, it has been approached in the context of the concept of “rebellion” due to the fact that some of those tried were the leaders of the Kurdish movement.

PDF

___

BCA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Presidency of State Archives, Republic Archive)
BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Presidency of State Archives, Ottoman Archive)
Aboona, H. (2008). Assyrians, Kurds, And Ottomans. Amherst,: Camria Press.
Ahmad, F. (2022). The Making Of Modern Turkey. London: Roudledge.
Akbaş, M., Çağlayan, E., & Altan, B. (2019). Kürdistan Teâli Cemiyeti’nin Şubeleri ve Bağlı Kuruluşları. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 313-339.
Alakom, R. (2019). Kürt Kadınları Teali Cemiyeti. İstanbul: Avesta Basım Yayın.
Ali, O. (1997). The Kurds and the Lausanne Peace Negotiations, 1922-23. Middle Eastern Studies, 521-534.
Aras, l. (1992). Adım Şeyh Sait. İstanbul: İlke Yayınları.
Arvasi, S. A. (1986). Doğu Anadolu Gerçeği. İstanbul: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Aşan, A. (1992). Şeyh Said Ayaklanması. İstanbul: Sistem Matbaacılık.
Atatürk’ün Telgraf, Tamim ve Beyannameleri. (1991). Ankara: TTK. Avyarov. (1995). Osmanlı-Rus ve İran Savaşlarında Kürtler (1801-1900). İstanbul: Sipan Yayıncılık.
Aydoğan, M. (2012). İç İsyanlar ve Şeyh Said İsyanı. İstanbul: Nokta Kitap.
Bajalan, D. R. (2013). Early Kurdish Nationalists and the Emergence of Modern Kurdish Identity Politics: 1851 to 1908 . F. B. Sarıhan içinde, Understanding Turkey’s Kurdish Question (s. 3-28). Lanham: Lexington Books.
Balcıoğlu, M. (2003). İki İsyan Bir Paşa. Ankara: Babil Yayıncılık.
Bozarslan, H. (2015). İmparatorluktan Günümüze Türkiye Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
Bruinessen, M. v. (1993). Kürdistan Üzerine Yazılar. İstanbul: İletişim Yayınları.
Bruinessen, M. v. (2015). Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim Yayınları.
Can, H. (2005). Sovyetler Birliği’nde Kürtler (1917-1956). İstanbul: Peri Yayınları.
Celil, C. (1992). XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler. Ankara: Özge Yayınları.
Cemal, B. (1955). Şeyh Said İsyanı. İstanbul: Sel Yayınları.
Çiçek, C. (2017). The Kurds of Turkey, National, Religious and Economic Identities. London: I. B. Tauris.
Demirci, S. (2010). Turco-British Diplomatic Manoeuvres on the Mosul Question in the Lausanne Conference, 1922–1923. British Journal of Middle Eastern Studies, 57-71.
Dersimi, N. (1992). Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım. Ankara: Öz-ge Yayınları.
Doğan, C. (2012). Tanzimat’ın Diyarbakır ve Çevresinde Uygulanması Karşı Bir Tepki Hareketi Bedirhan Bey İsyanı . Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15-38.
Ekinci, T. Z. (2011). Kürt Siyasal Hareketinin Sınıfsal Analizi. İstanbul: Sosyal Tarık Yayınları.
Esen, N. (2018). Şeyh Sait İsyanında Abdullah Sadi (Kör Sadi)’nı̇n Faaliyetleri ve Yargılanması. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (s. 93-102). Elazığ.
Eskander, S. (2001). Southern Kurdistan Under Britains Mesopotamian Mandate: From Separation to Incorporation, 1920-23. Middle Eastern Studies, 153-180.
Eskander, S. (2001). Southern Kurdistan Under Britains Mesopotamian Mandate: From Separation to Incorporation, 1920-23. Middle Eastern Studies, 153-180.
Evsile, M. (1996). Birinci Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Aşiret Mensuplarından Oluşturulan Milis Birlikleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 911-926.
Fırat, M. Ş. (1983). Doğu İlleri ve Varto Tarihi. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayım.
Fieldhouse, D. (2001). Kurds, Arabs and Britxons. London: I.B.Tauris Publishers.
Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları. (1992). İstanbul: Kaynak Yayınları.
Gorgas, J. T. (2008). Urban Mobilization in Iraqi Kurdistan during the British Mandate: Sulaimaniya 1918-30. Middle Eastern Studies, 537-552.
Göktaş, H. (1991). Kürtler-1 İsyan-Tenkil. İstanbul: Alan Yayıncılık .
Gündoğar, C. (1994). 1924 Beytüşşebap İsyanı ve Şeyh Sait Ayaklanmasına Etkileri. İstanbul: Komal Yayınevi.
Güney, E. (2011). Cumhuriyet Tarihinde Kürtler. İstanbul: Paraf Yayınları.
Hakan, S. (2013). Türkiye Kurulurken Kürtler (1916-1920). İstanbul: İletişim Yayınları. Hâkimiyet-i Milliye.
Işık, A. (2013). Kürd Teavvün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi 1908-1909. Kürt Tarihi, 45-49. Izady, M. (2004). Kurds and the Formation of the State of Iraq, 1917–1932. R. S. Simon, & E. Tejirian içinde, The Creation of Iraq, 1914-1921 (s. 95-109). New York: Columbia University Press.
Jaschke, G. (2011). Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınlar.
Jongerden, J. (2012). Elite Encounters of A Violent Kind Milli İbrahim Paşa, Ziya Gökalp And Political Struggle In Diyarbekir At The Turn Of The 20Th Century. J. Jongerden, & J. Verheij içinde, Social Relation in Ottoman Diyarbekir 1870-1915 (s. 55-84). Netherlands: Brill.
Jwaideh, W. (2006). The Kurdish National Movement: Its Origins and Development, . Syracuse : Syracuse University Press.
Kalafat, Y. (1992). Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar. Ankara: Boğaziçi Yayınları.
Kasalak, K. (2012). Paris Barış Konferansı’nda Ermeniler ve Kürtler. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 101-119.
Kaya, F. (2010). Kürt Basını. İstanbul: Hidva İletişim.
Kendal. (1993). A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan. G. Chaliand içinde,
Kurds Under The Ottoman Empire. London: Zed Books.
Kirişçi, K., & Gareth , M. (1997). The Kurdish Questions And Turkey. London: Frank Cass.
Kirişçi, K., & M. Winrow, G. (1997). Kürt Sorunu Kökeni ve Gelişimi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Köylü, M. (2017). Geçmişten Günümüze Kürt Siyasi Hareketi. İstanbul: Hiperlink.
Kurbaoğlu, B. (2014). Şeyh Said: Bir Dönemin Siyasi Anatomisi. İstanbul: Ekin Yayınları.
Kutluay, N. (1992). İttihat Terakki ve Kürtler. Ankara: Beybun Yayınları.
Kürkçüoğlu, Ö. (1978). Türk İngiliz İlişkileri. Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Malmisaniji. (2004). Diyarbekirli Cemilpaşazadeler ve Kürt Milliyetçiliği. İstanbul: Avesta Basın Yayın.
Malsimanji. (1999). Kürd Teavvün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi. İstanbul: Avesta Basım Yayım.
Malsimanji. (2002). Kürt Talebe-Hevi Cemiyeti, İlk Legal Kürt Öğrenci Derneği. İstanbul: Avesta Basın Yayın.
Malsimanji. (2002). Kürt Talebe-Hevi Cemiyeti, İlk Legal Kürt Öğrenci Derneği. İstanbul: Avesta Basın Yayın.
Mango, A. (1999). Ataturk And The Kurds. Middle Eastern Studies, 1-25.
McDowall, D. (1997). The Kurdish Question: A Historical Review. P. G. Kreyenbroek, & S. Sperl içinde, The Kurds (s. 153-155). London: Routledge.
Mcdowall, D. (2015). A Modern History Of The Kurds. London: I. B. Tauris.
Menek, A. (2013). Kürt Meselesi ve Said Nursi. İstanbul : Nesil Yayıncılık.
Minorsky, V. (1988). Kürtler. Halep: Weşenen Halepçe.
Mumcu, U. (1992). Kürt İslam Ayaklanması 1919-1925. İstanbul: Tekin Yayınevi.
Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923). (1993). İstanbul: Kaynak Yayınları.
Natali, D. (2009). Kürtler ve Devlet. İstanbul: Avesta Basım Yayın.
Neuberger, B. (2014). Kurdish Nationalism in Comparative Perspective. O. Bengio içinde, Kurdish Awakening (s. 15-36). Austin: University of Texas Press.
Noel, E. C. (2014). Kürdistan 1919, Binbaşı Noel’in Günlüğü. İstanbul: Avesta Basın Yayın.
O’Ballance, E. (2003). The Kurdish Struggle 1920-94. Houndmills: Palgrave Macmillan.
Olson, R. (1989). The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880- 1925. Austin: University Of Texas Press.
Öke, M. K. (1999). Mustafa Kemal Paşa ve İslam Dünyası Hilafet Hareketi. İstanbul: Aksoy Yayıncılık.
Örgevren, A. S. (1992). Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi. İstanbul: Temel Yayınları.
Özgül, V. (2010). Kurtuluş Savaşı Sürecinde Alevi Aşiret Reislerinin Protesto Telgrafları ve Balabanlılar. Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 163-190.
Özoğlu, H. (2004). Kurdish Notables and the Ottoman State. Albany: State University of New York Press.
Paşa, E. C. (1992). Muhtasar Hayatım. İstanbul: Beybun Yayınları.
Romano, D. (2006). The Kurdish Nationalist Movement. Cambridge: Cambridge University Press.
Rubin, M. (2016). Considerations for Kurds, Their Neighbors, and the Region. American Enterprise Institute.
Sarıkçıoğlu, M. (2013). İran Arşivlerine Göre Şeyh Ubeydullah İsyanı. Sosyal Bilimler Dergisi, 1-35.
Sasuni, G. (1992). Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. yydan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri. İstanbul: Med Yayınları.
Sertel, Z. (2000). Hatırladıklarım. İstanbul: Remzi Kitapevi.
Soileau, D. K. (2017). Koçgiri İsyanı Sosyo-Tarihsel Bir Analiz. İstanbul: İletişim Yayınları.
Soyak, H. R. (1973). Atatürk’ten Hatıralar. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları.
Tunaya, T. Z. (1988). Türkiye’de Siyasi Partiler, İkinci Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
White, P. J. (2000). Primitive Rebels or Revolutionary Modernizers? The Kurdish National Movement in Turkey. London: Zed Books.
Yadirgi, V. (2017). The Political Economy of the Kurds of Turkey. Cambridge: Cambridge University Press.
Yalman, A. E. (1987). Yakın Tarihte Gördüklerim Geçirdiklerim, 1922-1971. İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A. Ş.
Yanarocak, H. E. (2014). A Tale of Political Consciousness: The Rise of a Nonviolent Kurdish Political Movement in Turkeys. O. Bengio içinde, Kurdish Awakening (s. 13-154). Austin: University of Texas Press.
Yeğen, M. (2011). İngiliz Belgelerin Kürdistan 1918-1958. Ankara: Dipnot Yayınları.
Yıldız, A. (İstanbul). Ne Mutlu Türküm Diyebilene: Türk Ulusal kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938). İstanbul: İletişim Yayınları.
Yıldız, K. (2005). The Kurds in Syria. Pluto Press.
Zardykhan, Z. (2006). Ottoman Kurds of the First World War Era: Reflections in Russian Sources. Middle Eastern Studies, 67-85