ERMENİ KOMİTE FAALİYETLERİ AÇISINDAN ÖNEMLİ BİR PLANLAMA VE EYLEM MERKEZİ OLARAK VARNA (1878-1908)

Varna, Bulgaristan coğrafyasının kuzeydoğusunda, Karadeniz’in batı kıyıları üzerindeki en korunaklı liman üzerinde taşımacılığa elverişi bir mevkide bulunmaktadır. Limanının işlevselliği ve hinterlandının genişliği sebebiyle deniz yolu taşımacılığında önemli bir yere sahip olan şehir, Kırım Harbi senelerinde ve ilerleyen yıllarda telgraf ve demiryolu hatlarının tesis edilmesiyle birlikte haberleşme ve ulaşım anlamında daha da önemli bir merkez haline gelmiştir. Haberleşme ve ulaşım açısından önemli bir merkez durumunda bulunması, Varna’da oldukça faal bir ticari hayatın ve etnik açıdan farklı grupları içerisinde barındıran çeşitlilik içerisinde bir sosyal yapının oluşmasına zemin hazırlamıştır. 1878 senesinde imzalanan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesiyle bulundukları yerlerde ıslahat yapılması sözü verilen Ermeniler, yine bu antlaşma ile özerk bir statüye kavuşan Bulgarların daha önce izlemiş olduğu ‘‘Bulgar Uyanışı’’nı takip ederek nihayetinde bağımsız bir Ermenistan inşa etmeyi amaçlamıştır. Bu amacın gereği olarak gerek Osmanlı toprakları içinde gerekse de dışında çete ve komiteler teşkil edilmiştir.Ermeni komiteleri bu dönemde Avrupa’nın büyük şehirleri ile Romanya ve Bulgaristan gibi ülkelerde birbiriyle irtibatlı, geniş bir ağ teşkil etmeyi başarmıştır. Bahsedilen bu şehir ve ülkelerdeki Ermeni komite ve şubeleri ile mensuplarının İstanbul ve Anadolu ile bağlantılarının kurulmasında ise bilhassa Köstence, Varna, Burgaz gibi Karadeniz’in batısındaki limanlar öneme sahip olmuştur. Bu çalışmada konu edinilen Varna ise, nüfusu içerisinde oransal olarak az olsa da nüfuz ve etkinlik anlamında önemli bir yere sahip olan ve ticareti tekelinde tutan Ermeniler sebebiyle, Osmanlı toprakları dışındaki komiteler nezdinde büyük öneme sahip olmuştur. Varna bu dönemde ayrıca, haberleşme ve ulaşım yönüyle döneminin en önde gelen merkezlerinden biri olması sebebiyle de Ermeni komiteciliği nezdinde önemli bir merkez hüviyetindedir. Çalışmamızda yer verilen bu arka plan dikkate alınarak, 1878 senesinde Berlin Antlaşması’nın imzalanmasından, 1908 senesi Ekim ayında Bulgaristan’ın bağımsızlığını elde ettiği tarihe kadar geçen süreçte, Varna’da Ermeni komiteleri tarafından Osmanlı Devleti aleyhinde planlanan ve eyleme konulmaya çalışılan girişimler tetkik edilmiştir.

In Terms of Armenian Committee Activities As An Important Planning and Action Center Varna (1878-1908)

Varna is located in the northeast of Bulgaria, as the most sheltered port on the western shores of the Black Sea, with a suitable location for transportation. Due to the functionality of its port and the extent of its hinterland, Varna had an important place in maritime transport. It has become an even more important center in terms of communication and transportation with the establishment of telegraph and railway lines during the Crimean War and in the following years. Being an important center - in terms of communication and transportation- has prepared the forming of a very active commercial life and a deversifed social structure that includes various ethnic groups in Varna. In 1878, those who promised to make reforms in the place where they were made in the 61st precedent of the Berlin Treaty, aimed to build an Armenia, which was not done in favor of the "Bulgarian Awakening" followed by the Bulgarians with an autonomous status. As a requirement of this purpose, gangs and committees were established both within the Ottoman lands and outside of the country.During this period, Armenian committees managed to establish a wide network of interconnected ones in the big cities of Europe and in countries such as Romania and Bulgaria. Ports in the west of the Black Sea, such as Constanta, Varna, and Burgas, played an important role in establishing connections between Armenian committees and branches and their members in these cities and countries in Istanbul and Anatolia. Varna, which is the subject of this study, was of great importance before the committees outside the Ottoman lands due to the Armenians, who had an important place in terms of influence and effectiveness and monopolized trade, although it was proportionally small among its population. During this period, Varna had a vital position in the eyes of the Armenian committee, as it was one of the leading centers of its time in terms of communication and transportation. In this study, considering on this background, the initiatives planned and tried to be put into action in Varna in the period from the signing of the Berlin Treaty in 1878 to the date when Bulgaria gained its independence in October 1908 has been examined in the axis of the measures tried to take.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Dahiliye Mektubî (DH.MKT.) nr. 1077-24.
Dahiliye Muamelât (DH.TIK.M.) nr. 42-27, 562-42.
Hariciye Siyasî (HR.SYS.) nr. 2746-50.
Hariciye Sofya Sefâreti (H.SFR.04 ) nr. 529-53, 597-42, 759-60.
Sadâret - Eyâlât-ı Mümtâze(Bulgaristan Evrâkı) A.}MTZ.(04) nr. 37-32, 49-74, 50-59, 53-21, 53-2956-1, 57-29, 61-76, 71-43, 80-27, 106-25, 111-50, 112-40, 113-53.
Yıldız Hususî Ma’ruzât (Y.A.HUS.) nr. 240-1, 261-12, 315-2, 318-79, 319-53, 320-35, 331- 87, 338-62, 359-87, 362-80, 363-24, 380-21, 411-156.
Yıldız Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK.) nr. 18-4.
Yıldız Zabtiye Nezâreti Ma’ruzâtı (Y.PRK.ZB.) nr. 18,43.
Yıldız Mütenevvi (Y.MTV.) 165-45, 167-122.
Zabtiye (ZB.) 19-53, 19-112, 20-22, 27-30, 31-14, 31-76, 309-67, 317-56, 317-115, 320- 22,322-83, 379-05, 389-32, 423-17, 479-90, 588-79, 590-4, 590-99, 591-31, 591-44, 592-74, 597- 126, 598-104,317-146, 605-100, 619-29, 619-116. Akyıldız, Ali; ‘‘Balkanlar’a Osmanlılar’dan Miras Bir Çağdaş Medeniyet Ürünü: Rusçuk-Varna Demiryolu’’, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğler (Sofya 21-23 Nisan 2000) Kitabı, IRCICA, 2002, ss. 123-145. Aydın, Mithat; Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008.
-------------------; ‘‘Ermeni Komitacılığının Romanya Boyutu (1886-1916)’’, Yeni Türkiye, S. 62 (2014), ss. 1809-1820.
-------------------; ‘‘Bükreş’te Komitacılık Faaliyetleri (1860-1916)’’, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 15, S. 30, ss. 5-52.
Bayrak Ferlibaş, Meral; ‘‘Özerk Bulgar Prensliği Döneminde Rusçuk’ta Ermeni Faaliyetleri (1886-1897), Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri Rusçuk, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2011.
Coşkun Albayrak, Gökçen; ‘‘Osmanlı Tuna’sında Ticaret’’, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
Çetin, Erol; ‘‘Bulgaristan Prensliği İle Osmanlı İmparatorluğu Arasında Siyasi İlişkiler (1878- 1908)’’, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2003.
Doğan, Şahin; ‘‘Rus Arşiv Belgeleri Işığında 1896 Osmanlı Bankası Baskını’’, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 20 (Aralık 2020), ss. 369-383.
Engin, Vahdettin; Rumeli Demiryolları, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
Eraslan, Cezmi; ‘‘Ermeni Komiteleri, Propagandaları ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler’’, Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu (24-25 Mayıs 2001)’’ Bildiriler Kitabı, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2001, ss. 77-105.
Ermeni Komiteleri (1891-1895), (Yayına Haz. Necati Aktaş vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, 2001.
Ersoy Hacısalihoğlu, Neriman; ‘‘Kırım Savaşı’nda Haberleşme: Varna Telgraf Hattı Şebekesi’’, Savaştan Barışa: 150. Yıl Dönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856) Bildiriler (22-23 Mayıs 2006) Kitabı, İstanbul, 2007, ss. 119-130.
---------------; ‘‘XIX. Yüzyılda Liman Şehri Varna’da Nüfus Yapısı ve Ticaret’’, Prof. Dr. Şevket Nezihi Aykut Armağanı, Etkin Kitaplar, İstanbul 2011, ss. 97-114.
Gürün, Kamuran; Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985. İlter, Erdal; Ermeni Kilisesi ve Terör, KÖKSAV Basımevi, Ankara 1999.
İpek, Nedim; Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
Keleş, Erdoğan; ‘‘Kırım Savaşı’nda (1853-1856) Müttefik Orduların Sevk ve İdare Merkezi: Varna’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 43 (2016), ss.773-800.
Kızıltoprak, Süleyman; ‘‘1890’lı Yıllarda Ermeni Komitecilerin Britanya İmparatorluğu’nun İşgali Altındaki Mısır’dan Lojistik Destek Alma Çabaları’’, İstanbul Üniveristesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 40 (2004), ss. 117-140.
Kiel, Michael; ‘‘Varna’’, TDVİA, C. 42, İstanbul, 2012, ss. 524-527. Koyuncu Kaya, Miyase; ‘‘Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri Varna: (1774-1878), Turkish Studies, C. 10, S. 1 (2015), ss. 383-415.
Küçük, Cevdet; Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışı (1878-1897), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul 1984.
Lüleci, Abdullah; ‘‘Yük Taşımacılığından Devlete İsyana: Ermeni Hamallar’’, VakanüvisUluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 3, Prof.Dr. Azmi Özcan Öğrencileri Özel Sayısı (2018), ss.230-248.
Narinç, Ökkeş; ‘‘1844-1944 Yılları Arasında Bulgaristan’da Yayınlanan Türkçe Gazeteler’’, Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 3 (2021), ss. 173-200.
Selvi, Haluk; Haluk Selvi, ‘‘Anadolu’dan Kafkasya’ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan’’, Sekizinci Askeri Tarih Semineri (24-26 Ekim 2001) Bildiriler Kitabı, C. 1, ATASE Basımevi, Ankara 2003, ss. 460-463.
Sezer, Cemal; ‘‘Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermeni Hınçak ve Taşnaksutyun Komitelerinin Romanya’daki Faaliyetleri’’, OTAM, S. 38 (Güz 2015), ss. 157-175.
Süslü, Azmi; Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, Ankara 1990.
Şaşmaz, Musa; ‘‘Kumkapı Ermeni Olayı’’, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XIX, S. 1 (2004), ss. 101-118.
Şimşir, Bilal N. ; ‘‘Washington’da Osmanlı Elçisi Alexandre Mavroyeni Bey ve Ermeni Gailesi (1887-1896)’’, Ermeni Araştırmaları, S. 4 (2002), ss. 32-54.
Tuna, Ozan; ‘‘Avusturyalı Gazeteci Leo Lederer’in Gözünden Birinci Dünya Savaşı’nda Varna Limanı’nın Askerî Yapısı’’, Karadeniz Araştırmaları: Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, C. XVII, S. 68 (2020), ss. 875-888.
Uras, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınevi, İstanbul 1987.
Ünlü, Mucize; ‘‘II. Abdülhamid Döneminde Bulgaristan’da Ermeni Ayrılıkçı Faaliyetleri’’, Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal’a Armağan (Türk Tarihi Araştırmaları), Berikan Yayıncılık, (Ed.
Nurgül Bozkurt – Zübeyde Güneş Yağcı), Ankara, 2018, ss. 394-416.
Yıldırım, Bülent; ‘‘I. Balkan Savaşı’nda Bulgaristan Ordusu’nda Taşnak Komitecisi Antranik Ozanyan ve Faaliyetleri’’, Uluslararası Balkan Sempozyumu: Balkan Savaşlarının 100. Yılı (11-13 Mayıs 2012) Bildiriler Kitabı, Bağcılar Belediyesi Yayını, İstanbul 2012, s. 282.-297.
-------------; Bulgaristan’daki Ermeni Komitelerinin Osmanlı Devleti Aleyhine Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2014.
-------------; ‘‘Ermeni Komitelerinin Yurt Dışında Teşkilatlanma ve Faaliyetlerine Bulgaristan Örneği’’, 19.-20. Yüzyıllarda Türk Ermeni İlişkileri Sempozyumu (Kaynaşma-KırgınlıkAyrılık-Yeni Arayışlar) Bildiriler Kitabı,
Türk Ocakları İstanbul Şubesi Yayını, İstanbul 2015, ss. 750-767.