Geçmişten bugüne Üsküdar Ayazma mahallesi’nde yapı-mekan ilişkisi

Bu makale Bizanslılar döneminde üst düzey idarecilerin tercih ettiği yazlık bir mekan olan Ayazma‟nın dini ve siyasi öneminin Osmanlılar döneminde de devam ettiğini mahallenin tarihini inceleyerek ortaya koymaktadır. Üsküdar‟da, Şemsi Paşa ile İhsaniye arasında yer alan Ayazma (kutsal su) Mahallesi, Boğaziçi ve Marmara‟ya nâzır bir konumdadır. Mahalle Rüstem Paşa Ailesi tarafından çeşme, yol, mektep gibi vakıf kurumları ve şahsî kullanımlarına ait saray ve onun bahçesi ile mamur edilmiştir. 18. yüzyılın ikinci yarısında saray bahçesi üzerinde kurulan camii ise o günden bugüne kadar Üsküdar‟ın silueti olarak kalmayı başarmıştır.

From past to present structure and place relationship in the Ayazma district of Üsküdar

The senior Byzantine administrators used the Ayazma (holy water) district of Uskudar as a summer residential place. This article examines the history of Ayazma and argues that the religious and political significance of Ayazma was carried to the Ottoman period. The district of Ayazma in Üsküdar is located between Şemsi Paşa and İhsaniye districts and it overlooks the Bosphorous and the Marmara Sea. The Rüstem Pasha family improved the district with their charity and built a water fountain, a school, and the road along with a palace and a garden. The mosque built in the palace garden in the second half of the 18th century has ever since remained as the silhouette of Üsküdar.

PDF

___

Arşiv Vesikaları
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA):
Aişe Sultan Vakfiyesi, nr. 635/2.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Cevdet Belediye (C.BLD), nr. 142/7072.
Cevdet Evkaf (C.EV), nr. 199/9947, 453/22937, 476/24077, 505/25502, 23981.
Cevdet Saray Mesalihi (C.SM), nr. 45/2280, 64/3229, 81/4071, 84/4225, 108/5424, 137/6854, 2351, 2833, 4225, 5116.
Baş Muhasebe Evrakı (D.BŞM), nr. 1280.
İbnülemin Saray Mesalihi (İE.SM), nr. 22/2269
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), nr. 720, 724, 804, 1714, 1729, 1730, 3951, 3992, 4063, 4297, 4311, 4691, 4763, 5190, 5347, 5721, 5724, 5976, 6146, 6347, 6580, 6757, 6821, 6965, 6987, 16332, 16754, 16997, 17345, 17426, 17635.
Maarif Vekaleti Mektubi Kalemi (MF.MKT), nr. 1022/53.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi:
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d), nr. 4212, 5466, 9874.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TSMA), E. 503.
Tıpkı Basım ve İnceleme Eserler
Afyoncu, Erhan, “Rüstem Paşa”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXXV (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık ve Matbaacılık, 2008), s. 288-290.
Ahmed Süheyl, Şeref abat”, Şehremaneti Mecmuası, sayı 67 (1930), s. 241-245.
Bayram, Sadi, - Tüzen, Adnan, “İstanbul Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii İnşaat Defteri (Üsküdar, Sultan III. Mustafa Camii)”, Vakıflar Dergisi, sayı 22 (1991), s. 199-288.
Bayrı, M.Halil, “Beşyüzüncü Fetih Yılında İstanbul İlinde Yer Adları-IX-Bendler, Sukemerleri, Ayazmalar, Kaynaklar”, Türk Folklor Araştırmaları, c. 2, sayı 47 (1953), s. 747-748.
Busbecq, Ogier Augerius De, Türk Mektupları, çev. Hüseyin Cahit Yalçın (İstanbul: Remzi
Kitabevi, 1939).
Değer, Mebrure, “İstanbul Ayazmalarında Halk Tedavisi=Folk Medicine in the Ayazma (Sacred Springs) of İstanbul”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri: Gelenek, Görenek ve İnançlar, c. 4, Ankara 1992, s. 79-89.
Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Ankara, Doğuş Ltd. Şti. 1970).
Eldem, Sedad Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, c. II (İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yüksek Mimarlık Bölümü Rölöve Kürsüsü, 1974).
Eremya Çelebi Kömürcüyan, İstanbul Tarihi-XVII. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andreasyan (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1988).
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, c. I (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996).
Eyice, Semavi, “Ayazma Camii”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. IV (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık ve Matbaacılık, 1991), s. 230-231.
Eyice, Semavi, “Ayazma Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. I (İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1993), s. 471-472.
Eyice, Semavi, “Ayazma”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. IV (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık ve Matbaacılık, 1991), s. 229-230.
Göksu, Süleyman, “Mehmed Hasib Rûznâmesi (H. 1182-1195/M. 1768-1781)”, (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1993.
Göktürk, Hakkı, “İstanbul’daki Ayazmalar”, İstanbul Ansiklopedisi, c. III (İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1958), s. 1537-1598.
Gyllius, Petrus, İstanbul Boğazı, çev. Erendiz Özbayoğlu (İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000).
III. Selim‟in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Rûznâme, haz. V. Sema Arıkan, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993).
Irmak, Yunus, “III. Mustafa Ruznamesi (H. 1171-1177/M. 1757-1763)”, (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
İnciciyan, G.V., Boğaziçi Sayfiyeleri, çev. Orhan Duru (İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000).
İnciciyan, P.G., XVIII. Asırda İstanbul, (İstanbul: İstanbul Matbaası, 1956).
İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul Vakıf Tarihi, haz. Ahmet Kal’a vd. c. I (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1998).
İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul Esnaf Tarihi, haz. Ahmet Kal’a vd, c. I-II (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997, 1998).
İstanbul Ticaret Tarihi, haz. Ahmet Kal’a vd. c. I (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997).
Kaçar, Mustafa, “Mihrimah Sultan”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXX (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık ve Matbaacılık, 2005), s. 39-40.
Karakaya, Enis, “Ayazmalar”, Enis Karakaya, “Ayazmalar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. I (İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1993), s. 472-474.
Karakaya, Enis, “Bizans Ayazmaları (bir deneme)”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı 16 (2001-2002), s. 35-45.
Koçu, Reşad Ekrem, “Bostancıbaşı Defterleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, sayı: 4 (1958), s. 39-90.
Koçu, Reşat Ekrem, “Ayazma, Ayazmalar”, İstanbul Ansiklopedisi, c. III (İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1958), s. 1505.
Kolay, İlknur Aktuğ, “Ayazma Camisi İnşaat Defterine Göre Yapıda Kullanılan Bezeme ve Tefrişat Malzemeleri”, Celal Esad Arseven Anısına Sanat Tarihi Semineri Bildirileri 7-10 Mart 1994, haz. Banu Mahir, (İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, 2000), s. 211-217.
Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, c. I-II (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1977).
Mehmed Raif, Mir‟ât-ı İstanbul, haz. Hatice Aynur-Günay Kut, c. I (İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı, 1996).
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî c. I (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1308).
Nedim Divanı, haz. Muhsin Macit, (Ankara: Akçağ Yayınları, 1997).
Rado, Şevket, “Bostancıbaşı Defterleri Hakkında”, Hayat Tarih Mecmuası, I/6 (1972), s. 3-32.
Saî Çelebi, Tezkîretü‟l-Bünyân (Mimar Sinan‟ın Kendi Ağzından Hayat ve Eserleri), haz. Sadık Erdem, 2. bs. (İstanbul: Binbirdirek Yayınları, 1988).
Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, “Nusretnâme (1106-1133/1695-1721), Tahlil ve Metin”, (Doktora Tezi), haz. Mehmet Topal, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2001.
Sipahi, Tarık, Ayazma Mahallesi Üsküdar, (İstanbul: Heyamola Yayınları, 2010.
Şem‟dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi: Mür‟i‟t-tevârih, haz. Münir Aktepe, c. II.A (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1978).
Şemseddin Sâmî, Kâmûs-i Türkî (İstanbul: İkdam Matbaası, 1317).
Yıldız, Murat, Osmanlı Vakıf Medeniyeti‟nde Bir Veziriazâm Hayratı: Amcazade Hüseyin Paşa Vakfı, İstanbul 2011.
Yılmaz, Hasan Kâmil, “Aziz Mahmud Hüdaî”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. IV (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık ve Matbaacılık, 1991), s. 338-340.
Yılmaz, Hayri Fehmi, “Şerefâbâd Kasrı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. VII (İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994), s. 162-163.
Yüksel, İ. Aydın, “Rüstem Paşa’nın Vakıfları ve İstanbul’daki Vakıf Eserleri”, Vakıf Sempozyumu Kitabı, haz. Burhan Ersoy, Mehmet Narince (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2003), s. 223-260.