19. Yüzyılda Hilafet Makamının Osmanlı Devleti ve Türkistan Hanlıkları İlişkisinde Diplomatik Olarak Araçsallaştırılması

n addition to the Bukhara and Khiva Khanates, which had been living independently in the Turkestan geography since the mid-16th century, the Kokand Khanate had declared its independence from the beginning of the 18th century. In other words, three separate states independent of each other were established in this geography. The Turkestan Turks living here were fragmented between three separate khanates and a strong unity was absent in the region. In East Turkestan, on the other hand, there was the Kashgar State, which emerged in the 19th century under the leadership of Yakub Bey and fought against China. Since these independent khanates could not qualify as a pioneer state in Asia, they needed a strong state that they would want to be led by. Therefore, from time to time, they sought help from the Ottoman Empire, which was in control of the caliphate, against Russia, which was advancing in the direction of Turkestan, and against Britain trying to increase its power in the region. The frequency of correspondence between the Ottoman Empire and khanates of Turkestan increased in the 19th century. In this study, the political, scientific, commercial, and religious relations between the Ottoman Empire and the khanates of Turkestan were analyzed in light of the transcriptions of the documents of the 19th-century Ottoman archive, as well as the sources on the geography of Turkestan and the caliphate. While conducting the research, the role and influence of the caliphate authority in this relationship were taken into consideration. It is argued that the caliphate’s influence on the khanates in this period was not at the desired level

DIPLOMATIC INSTRUMENTATION OF THE CALIPHATE AUTHORITY IN THE RELATIONSHIP BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE AND THE TURKESTAN KHANATES IN THE 19TH CENTURY

16. yüzyılın ortalarından itibaren Türkistan coğrafyasında bağımsız olarak yaşayan Buhara ve Hive Hanlıklarının yanı sıra, Hokand Hanlığı 18. yüzyılın başlarından itibaren bağımsızlığını ilan etmişti. Yani bu coğrafyada birbirinden bağımsız üç ayrı devlet kurulmuştu. Burada yaşayan Türkistan Türkleri üç ayrı hanlık arasında bölündü ve bölgede güçlü bir birlik yoktu. Doğu Türkistan’da ise 19. yüzyılda Yakub Bey’in önderliğinde ortaya çıkan ve Çin’e karşı savaşan Kaşgar Devleti vardı. Bu bağımsız hanlıklar, Asya’da öncü bir devlet olarak nitelendirilemedikleri için, kendilerine önderlik etmelerini isteyecekleri güçlü bir devlete ihtiyaçları vardı. Bu nedenle, Türkistan yönünde ilerleyen Rusya’ya ve bölgedeki gücünü artırmaya çalışan İngiltere’ye karşı zaman zaman halifeliği elinde bulunduran Osmanlı İmparatorluğu’ndan yardım istediler. Türkistan hanlıklarının Osmanlı Devleti ile yazışmalarının sıklaştığı devir 19. yüzyıldır. Bu çalışmada 19. yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinin transkripsiyonlarından, Türkistan coğrafyası ve hilafet ile ilgili yazılmış kaynaklardan faydalanılarak Osmanlı Devleti ve Türkistan hanlıkları arasındaki siyasi, ilmi, ticari ve dini münasebetler analiz edildi. Araştırma yapılırken özellikle hilafet makamının bu ilişkideki yeri ve etkisi göz önünde bulunduruldu. Çalışmada, bahsi geçen yüzyılda hilafetin nüfuzunun hanlıklar üzerinde istenilen etkiyi tam anlamıyla veremediği savunulmaktadır.

PDF

___

Aka, İsmail. Türk Dünyası Tarihi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2009. Akşin, Sina. "Osmanlı Padişahlarının Toprak Ve Hilafet Uğruna Verdikleri Ödünler." Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 29 (1974): 131-41.
Alkan, Mustafa. Osmanlılarda Hilâfet: 1517-1909 "Geçişi, Tarihî Gelişme Ve Tesirleri". İzmir: Caǧlayan Yayınları, 1997.
Armaoğlu, Fahir. 19. Yy Siyasi Tarihi (1789-1914). Ankara: TTK, 1997. Cevdet, Ahmet. Tezakir 13-20. Edited by Cavid Baysun. Ankara: TTK, 1986.
Dabağyan, P. Levon. Osmanlı'da Şer Hareketleri ve II. Abdülhamid Hân. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2002.
Demir, Uğur. Osmanlı Hilafetinin İlk Asırları. İstanbul, 2019. Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve Ideoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). 2002.
———. Simgeden Millete: II. Abdülhamid'den Mustafa Kemal'e Devlet ve Millet. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007. Aydın Kitabevi. 2005.
Ekici, Cevat, and Kemal Gurulkan, eds. Belgelerle Osmanlı–Türkistan İlişkileri (Xvi–Xx. Yüzyıllar). Ankara: Osmanlı Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Başkanlığı, Arşivi Dairesi, 2005.
El-Mevdudi, Ebu’l Âlâ. "Hilafet Ve Saltanat." Ali Genceli (çev.) İstanbul: Hilal Yayınları (1972).
Emecen, M. Feridun. Yavuz Sultan Selim. 2017.
Engin, Vahdettin. II. Abdülhamid ve Dış Politika. Yeditepe Yayınevi, 2005.
Eraslan, Cezmi. "II. Abdülhamid’in Hilafet Anlayışı." In Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri (27-29 Mayıs 1992), 93-105. İstanbul: İ.Ü. Ed. Fak. Tarih Araştırma Merkezi, 1994.
———. "İslâm Birliği Siyaseti Çerçevesinde II. Abdülhamid’in İlk Yıllarında Osmanlı-İran
Münasebetleri (1878-1882)." In Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, 221-40. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi, 1991.
Hayit, Baymirza. Türkistan Rusya ile Çin Arasında: XVIII-XX. Asırlarda Ruslar ve Çinlilerin İstilâları Devrinde Türkistan Milli Devletleri ve Milli Mücadeleleri Tarihi. Translated by Abdülkadir Sadak. İstanbul: Otağ Yayınevi, 1975.
Hülagü, M. Metin. Pan-İslâmist Faaliyetler: 1914-1918. İstanbul: Boğaziçi, 1994.
İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar. Vol. 1, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
Kamalov, İlyas. Türk Cumhuriyetleri'nin Bağımsızlıklarının 20. Yılında Rusya’nın Orta Asya Politikaları (Rapor). Edited by Murat Yılmaz. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2011.
Karpat, Kemal. İslam’ın Siyasallaştırılması. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
Karpat, Kemal Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk. Translated by Recep Boztemur. Ankara: İmge Kitapevi, 2001.
———. Türkiye ve Orta Asya. Translated by Hakan Gür. Ankara: İmge Kitapevi, 2003
Koloğlu, Orhan. Abdülhamid Gerçeği. İstanbul: Eylül Yayınları, 2002.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: TTK., 1987.
———. Türkiye ve Rusya. Kültür Bakanlığı, 1990.
Kurban, İklil. Doğu Türkistan İçin Savaş. Turk Tarih Kurumu Basmevi, 1995.
Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler 3. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Cedit Neşriyat, Ankara, 2017.
Öke, Mim Kemal. Hilafet Hareketleri. İstanbul, 2005.
Özdemır, Emin. "Rus İşgalinden Önceki Dönemde Türkistan’a Gelen Batılı Seyyahlar ve Türkistan Tarihine Kaynak Olarak Seyahatnameleri", History, 2: 2, 113-26, 2010.
Özcan, Azmi. "Hilafet (Osmanlı Dönemi)." In Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 539- 53, 1998.
Öztürk, Selim. “Çarlıkta Ruslaştırma Siyaseti ve Sovyet Sonrası Dönemde Ruslaştırmadan Geriye Dönüş Politikaları”, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Vol.7, 1097-1110, March 2019.
Roux, Jean-Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Translated by Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
Said, Edward W. . Şarkiyatçılık; Batının Şark Anlayışları. Translated by Berna Ülner. İstanbul: Metis Yayınları, 2010. . İstanbul, 2005.
Saray, Mehmet. "Osmanlı Devleti’nin Türkistan Siyaseti." In Osmanlı, 573-80 Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
———. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). Ankara: TTK., 2017.
Shaw, J.Stanford. Osmanlı İmparatorluğu Ve Modern Türkiye. Translated by Mehmet Harmancı. Vol. 1, İstanbul: e yayınları, 2008.
Sırma, İhsan Süreyya. II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti. İstanbul, 1985.
Suavi, Ali. Hive Hanlığı. Edited by M. Abdülhalik Çay. İstanbul, 1977.
Taşağıl, Ahmet. "Türkiye’nin Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Ilişkilerinin Dünü, Bugünü Ve Yarını." Stratejik Araştırmalar Dergisi, Şubat, no. 3. (2004): 19-44. Accessed 27.03.2013.
Togan, Ahmed Zeki Velidi. Bugunku Turkili Turkistan Ve Yakin Tarihi. Enderun Kitabevi, 1981.
Turan, Namık Sinan. Hilafet: Erken İslâm Tarihinden Osmanlı'nın Son Yüzyılına. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
Uludağ, Süleyman. "Halife." In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 299-300. İstanbul, 1997.
Vambery, Arminus. Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi. Edited by Ahmet Özalp. İstanbul: Ses Yayınları, 1993.
Koloğlu, Orhan. Abdülhamid Gerçeği. İstanbul: Eylül Yayınları, 2002.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: TTK., 1987.
———. Türkiye ve Rusya. Kültür Bakanlığı, 1990.
Kurban, İklil. Doğu Türkistan İçin Savaş. Turk Tarih Kurumu Basmevi, 1995.
Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler 3. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Cedit Neşriyat, Ankara, 2017. Öke, Mim Kemal. Hilafet Hareketleri. İstanbul, 2005.
Özdemır, Emin. "Rus İşgalinden Önceki Dönemde Türkistan’a Gelen Batılı Seyyahlar ve Türkistan Tarihine Kaynak Olarak Seyahatnameleri", History, 2: 2, 113-26, 2010.
Özcan, Azmi. "Hilafet (Osmanlı Dönemi)." In Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 539- 53, 1998.
Öztürk, Selim. “Çarlıkta Ruslaştırma Siyaseti ve Sovyet Sonrası Dönemde Ruslaştırmadan Geriye Dönüş Politikaları”, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Vol.7, 1097-1110, March 2019.
Roux, Jean-Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Translated by Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
Said, Edward W. . Şarkiyatçılık; Batının Şark Anlayışları. Translated by Berna Ülner. İstanbul: Metis Yayınları, 2010. . İstanbul, 2005.
Saray, Mehmet. "Osmanlı Devleti’nin Türkistan Siyaseti." In Osmanlı, 573-80 Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
———. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). Ankara: TTK., 2017.
Shaw, J.Stanford. Osmanlı İmparatorluğu Ve Modern Türkiye. Translated by Mehmet Harmancı. Vol. 1, İstanbul: e yayınları, 2008.
Sırma, İhsan Süreyya. II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti. İstanbul, 1985.
Suavi, Ali. Hive Hanlığı. Edited by M. Abdülhalik Çay. İstanbul, 1977. Taşağıl, Ahmet. "Türkiye’nin Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Ilişkilerinin Dünü, Bugünü Ve Yarını." Stratejik Araştırmalar Dergisi, Şubat, no. 3. (2004): 19-44. Accessed 27.03.2013.
Togan, Ahmed Zeki Velidi. Bugunku Turkili Turkistan Ve Yakin Tarihi. Enderun Kitabevi, 1981.
Turan, Namık Sinan. Hilafet: Erken İslâm Tarihinden Osmanlı'nın Son Yüzyılına. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
Uludağ, Süleyman. "Halife." In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 299-300. İstanbul, 1997.
Vambery, Arminus. Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi. Edited by Ahmet Özalp. İstanbul: Ses Yayınları, 1993.