Ortaçağ’ın Ölümcül Silahı Çarh ve Onun “Gizemli” Uçları

İslam Medeniyetinde askeri endüstri alanındaki mekanik mühendislik uygulamalarına büyük önem veriliyordu. Anadolu öncesi ve özellikle Osmanlı dönemi risalelerinde zengin bir ok terminolojisi dikkati çeker. Ancak öncesinde ve sonrasında oldukça ayrıntılı bilgiye sahip olduğumuz bu konu Anadolu Ortaçağı’nda tamamen bilinmezliğe dönüşür. Bu konuda İbn Erenboğa, Tarsusî gibi Ortaçağ mühendislerinin anlatımları ve çizimleri günümüze ulaşmıştır. Bu mühendislik risalelerinden arrade, çarh, zemberek gibi fırlatma makinelerinin isimlerini öğrenebiliyoruz. İbn Bîbî’nin Selçuknâmesi’nde arrade, çarh ve zemberek sıklıkla anılır. Bunlardan batı literatüründe crossbow ve Arap kaynaklarında kavs-al rijl (ayak yayı) olarak anılan çarh, kundaklı yay sınıfından bir silahtır. Zemberek ile aynı anlamdadır. Memluk dönemi ok risalelerinde atlı süvarilerin kullanabileceği türünün adı kavs ar-rikab’tır. Ancak çarhın makaralı (bocurgatlı) bir sistemi gerektiren tipinin atlı süvarilere çok da uygun olmadığı anlaşılmaktadır. Temel olarak “crossbow” türünden bir alet olan çarh/çark, atlı “ayak yay”larından farklı bir alettir. Arrade ise mancınık sınıfından bir alettir. Genellikle taş gülleler fırlatır. Uzun mesafelere taşlar atabilen arradenin Mübarekşah’ın askeri risalesinde geçen Mancınık-ı endâz, Arrâde-i endâz veya Neft-i endâz gibi tabirlerine bakılırsa farklı tipleri vardır. Söz konusu makinelerin uçlarına ilişkin bilinenler çok sınırlıdır. Özellikle İslami dönem için bu konu tamamen bilinmezliğini korur. Anadolu Selçuklu dönemine ait kazılarda ele geçen uçların (temrenler) bir kısmının bu tip savaş aletleri için olduğu anlaşılmaktadır. Bu makalede söz konusu aletlerin özellikleri ve bu aletlere ait Samsat, Kubad-abad gibi Ortaçağ ören yerlerinde bulunmuş uçlar (temrenler) konu edilecektir. Anahtar kelimeler: Çarh, zemberek, Selçuklu, Kubadabad, temren, uç.

Anahtar Kelimeler:

Çarh, Zemberek, Selçuklu, Kubad Abad, Temren, uç

The Medieval Deadly Weapon Crossbow and its “Mysterious” Bolts

Islamic civilizations paid a great importance to mechanical engineering applications in the field of military technology. Pre-Anatolian and especially Ottoman pamphlets contain a rich collection of archery terminology. This issue sank into oblivion, however, during the Medieval Anatolian era, despite the array of publications in the anterior and posterior periods. On this account, the narrative and drawings of medieval engineers such as İbn Erenboğa and Tarsusî have survived. Through these enginerring treatises, we became accustomed to the terminoloy of throwing machine such as arrade, carh, zemberek. In İbn Bîbî’s Selcukname, arrade, carh and zemberek are often mentioned. The Carh known as crossbow in western literature and kavs-al rijl in Arab literature, is a weapon belonging to the category of the sort of swaddle bow. It was used as a synonym to zemberek. In the arrow treatises of the Mamluk period used by the cavalry, it was called kavs-ar-rikab. However, it seems that this roller (capstan) type of the carh is not suitable for cavalry. In actual fact, the carh, as a type of crossbow, is a different weapon from the mounted ‘tension spring’ one. Arrade is a type of catapult weapon that usually throws stone balls. Arrade that could throw stones over a long distance was of different types as attested by the expression Mancınık-ı endâz, Arrâde-i endâz or Neft-i endâz found in the Mübareksah’s military treatise. The information we have about the barbs of these machines is very limited. Especially for the Islamic period, this issue remains completely unknown. It is understood that some of the barbs (temren) uncovered by excavations dating from the period of Anatolian Seljuks belong to these weapons. This paper will discuss the specificities of these weapon and of their discovered in the medieval ruins as Samsat and Kubad-abad. Keywords: Type of crossbows, zemberek, Seljuks, Kubadabad, arrowhead, bolt.

Keywords:

Type of crossbows, zemberek, Seljuks, Kubadabad, arrowhead, bolt,

PDF

___

Altınsapan, E./Demirel, G.Z./Yılmaz, Y. H./Gerengi, A. (2015). “2011-2014 Kazıları Işığında Eskişehir Karacahisar Kalesi”, ASOS Journal, 10, 621-633.Altuğ, U. (2016). “Fatih Sultan Mehmed Döneminde Gelibolu Sancağındaki Kaleler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 20, 249-263.Antonaras A. (2016). Arts, Crafts and Trades in Ancient and Byzantine Thessaloniki, Archaeological, Literary and Epigraphic Evidence, Byzanz wischen Orient und Okzident, Band 2, Mainz.Arslan, B./Aybek, S./Durak, E. (2017). “Metropolis’te Bulunan Ok Uçları”, MASROP Mimarlar Arkeologlar Sanat Tarihçileri Restoratörler Ortak Platformu E-Dergisi, 9, 54-73.Aygör, E. (2017). “Konya Gevale Kalesi Kazılarında Bulunan Ok Uçlarının Değerlendirilmesi”, MASROP Mimarlar Arkeologlar Sanat Tarihçileri Restoratörler Ortak Platformu E-Dergisi, 11-16, 7-24.Bachrach, D. S. (2004). "Crossbows for the king: the crossbow during the Reigns of John and Henry III of England." Technology and Culture, 45.1, 102-119.Bashford, D. (1926). “The Exploration of A Crusader Fortress (Montfort) in Paletsine”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol.22, No.9 Part 2, (Sept. 1927), 5-46.Baykan, D. (2017). “Nif Dağı Kazısı Karamattepe ve Ballıcaoluk’ta Bulunan Ok Uçları”, MASROP Mimarlar Arkeologlar Sanat Tarihçileri Restoratörler Ortak Platformu E-Dergisi, 9-12, 18-40.Borisov, B. D. (1989). Djadovo, Bulgarian, Dutch, Japanese Expedition 1, Medieval Settlement and Necropolis (11th-12th Century), (Ed. A. Fol vd.), Tokai.Boudut-Lamotte A. (1968). Contribution à l'étude de l'Archerie Musulmane: Principalement d'après le Manuscrit d'Oxford Bodléienne Huntington, Institut Français, Damas Bozkurt N. (2003). “Mancınık”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVII, 564-567.Böhlendorf-Arslan, B. (2012). “Das Bewegliche Inventar Eines Mittelbyzantinischen Dorfes: Kleinfunde aus Boğazköy”, Böhlendorf-Arslan B., Ricc A. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas, 15, 351-368.Chkhaidze V.N. (2008). “Nakonechnik Arbaletnoy Strely iz Tamani”, Osporskiye Chteniya IX, Kerch, 311-313.Cüveynî, A. Ata M. (1999). Tarih-i Cihangüşa, (Çev.Mürsel Öztürk), Ankara.Davidson, G.R. (1952). The Minor Object, Corinth Results of Excavations XII, New Jersey. Dell’era F. (2012). “Das bewegliche Inventar Eines Mittelbyzantinischen Dorfes: Kleinfunde aus Boğazköy”, Böhlendorf-Arslan B., Ricc A. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas, 15, 393-406.Dennis, G.T. (2011). Bizans Kültüründe Strateji Sanatı, (Çev. V.Atmaca), Kırmızı kedi yayınları.Finó, J. F. (1972). "Machines de jet médiévales." Gladius, 10, 1972 25-43.Gaitzsch, W. (2005). Eisenfunde Aus Pergamon Geräte, Werkzeuge Und Waffen, Pergamenische Forschungen 14, Berlin.Gallwey, R.P. (1903). The Book of the Crossbow, New York Huuri, K. (1941). Zur Geschichte Des Mittelalterlichen Geschützwesens Aus Orientalischen Quellen, Studia Orientalia, Edıdıt Societas Orientalis Fennicai, Helsingforsiae.İbn Bîbî, (1996). El-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye I-II, (Çev. Mürsel Öztürk) Ankara.İnce, N. (2010). Anadolu’nun Bizans Kenti Amorium’da Savaşın İzleri (Metal Savaş Aletleri), Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Çanakkale.Khorasani, M. M. (2013). Persian Archery and Swordsmanship: Historical Martial Arts of Iran, Frankfurt.Latham, J. D./Paterson, W. F. (1965). "An Analysis of Arrow-Weights in an Islamic Military Manual", Journal of Semitic Studies, 10, 253-261Latham, J. D./Paterson, W. F. (1970). Saracen Archery, London.Mardî b. Ali b. Mardî et-Tarsûsî, (2004). Tabsıratü Erbâbi’l-Elbâb fî Keyfiyyeti’n-Necât fi’l- Hurûb, Facsimile Editions-Edited by Fuat Sezgin, Frankfurt.Medvedev, A.F. (1966). Ruchnoe Metatelʹnoe Oruzhie: Luk i Strely, Samostrel, VIII-XIV, Moskva.Minić D./Vukadin O. (2007). Srednjovekovni Stalać, Medieval Stalać, Arheološki Institut Monografije, Belgrad.Mustafa Kanî Bey, (2010). Telhîs-i Resailat-ı Rumat (Okçuluk Kitabı), (Hazırlayanlar: Kemal Yavuz- Mehmet Canatar), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.Nicolle, D. (2003). The First Crusade 1096-99: Conquest of the Holy Land (132). Osprey Publishing.Özgüç, N. (2009). Samsat, Ankara: T.T.K Yayınları.Raphael, K. (2008). “A Thousand arrowheads from the Crusader fortress at Vadum Iacob”, In the Hill-Country, and in the Shephelah, and in the Arabah, Studies and Reseraches Presented to Adam Zertal in the Thirtieth Anniversary of the Manasseh Hill-Country Survey, (Ed. İn chief: S.Bar), Jerusalem. 259-269.Raphael, K./Tepper, Y. (2005). "The Archaeological Evidence From The Mamluk Siege Of Arsuf." Mamluk Studies Review, 9, 85-100.Redford, S. (1986). "Excavations at Gritille (1982–1984): the Medieval Period A Preliminary Report." Anatolian Studies, 36, 103-136.Reinaud, J. P. (1848). De l'art Militaire Chez les Arabes au Moyen Âge. Paris. Robinson, D. M. (1941). Excavations at Olynthus: Metal and Minor Miscellaneous Finds: an Original Contribution to Greek Life, Olynthus X, Johns Hopkins Press. Szpunar, A./Glinianowicz, M. (2006). “Uzbrojenie Późnośredniowieczne z Zambu w Czchowie w Małopolsce”, Acta Militaria Mediaevalia, II, 137–188.Török, B./Barkóczy, P./Kovács, A./Major, B./Vágner, Z. (2017). “Arrowheads and Chainmail Fragments from the Crusader Al-Marqab Citadel (Syria): First Archeometallurgical Approach”, Materials and Manufacturing Processes, Vol.32, Issue 7-8, 1-10.Uyar, M. (2007). “Adâb el-Harb ve el-Şeca ‘a ’ya Göre; Hisar ve Kuşatma Geleneği”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 40, 214-224.Valiulina, S. I. (2009). “Arrow-Heads of Torezk Settlement”, Humanities Science Series, 151/2-1, 16-23.Wadge, R. (2008). “Mediaval Arrowheads From Oxfordshire”, Oxoniensia, 73, 1-18.Yavaş, A/ Demirel, G.Z/ Güder, Ü. (2018). “Amorium Kazılarında Bulunan Bir Grup Okucu”, TÜBA Arkeoloji Dergisi, 23, 179-209.