Güler DOĞAN AVERBEK

“İSKENDER HİKÂYESİ” FEDAYÎ’NİN MANTIKU’T-TAYR TERCÜMESİNE NASIL GİRDİ?

Mantıku’t-Tayr’ın manzum Türkçe tercümelerinden biri de 17. asırda Fedayî Mehmed Dede tarafından yapılmıştır. Aslen Antepli olan Fedayî Mehmed Dede, Mevlevi’dir ve uzun yıllar Trablusşam Mevlevihanesi’nde bulunmuştur. Tercümesinin adı Mantık-ı Esrâr’dır. Bazı araştırmalarda “tam tercüme” olduğu ileri sürülen bu metinde, eserin aslında bulunan 30 bölüm yer almamaktadır. Buna mukabil Fedayî, tercüme metne bir hikâye eklemiştir. Bu hikâye, İskender’in karanlıklar ülkesine gidişiyle başlar. Çalışmamızda söz konusu ekleme hikâye üzerinde durulmuş ve bunun Fedayî’ye mi ait olduğu yoksa başka bir yerden mi derlendiği sorularına cevap aranmıştır. Hikâye 22 beyitten oluşmaktadır, bir önceki bölümden alınanlarla beraber “Hikâyet-i İskender” başlığını taşıyan kısımdaki beyit sayısı ise 29’a ulaşmaktadır. İskender hikâyesinde kullanılan semboller, mütercim-şair tarafından kısmen açıklanmıştır. Firdevsî’nin yanı sıra ilk müstakil İskendernâme’nin sahibi olan Genceli Nizamî’nin de anlattığı bu hikâye, sonradan kaleme alınan İskendernâmelerle farklı konulardaki metinlerde yer almıştır. Ekleme hikâyeyle ilgili bulguların gösterdiğine göre Fedayî, Mantıku’t-Tayr’ı tercüme ederken kendinden önce yapılmış tercüme ve/veya şerhlerle edebî, tarihî ve ilmî kaynakların en azından bir kısmını görmüş olmalıdır.

The Inclusion of the Story of Alexander in Fedayî’s Turkish Translation of the Mantıku’t-Tayr

Fedayî Mehmed Dede in the 17th century wrote one of the versified translations in Turkish of the Mantıku’t-Tayr. Fedayî Mehmed Dede, originally from Antep, was a Mawlawi and resided for many years in Mawlawi Lodge of Tripoli. The Title of his translation was Mantık-ı Esrâr. Although some research suggests that this was a “complete translation”, Fedayî, excluded 30 sections from the original while he added a story. The story begins with Alexander’s journey to the land of darkness. This paper endeavours to explore whether the story belongs to Fedayî or it is borrowed from other sources. The story itself consists of 22 couplets. However with the couplets taken from the previous section, it comes up to 29 couplets under the heading “Hikâyet-i İskender”. Fedayî partially explains the metaphors he used. This story, which first appeared in Firdawsi’s Shahnama and later in the first separate Iskandarnama that of Nizami-i Gandjawi’s Sharafnama, was also found in other various texts and Iskandarnamas. Thus it is apparent that before translating Mantiq a-Tayr into Turkish, Fedayî should have seen some of the translations/commentaries that had been made before him.

PDF

___

Ahmed Bîcân. (1999). Dürr-i Meknûn, Saklı İnciler. N. Sakaoğlu (Yay. Haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Albayrak Sak, V. (2012). Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği ve Bu Gelenekte Mantıku’t-Tayr Tercümeleri. Turkish Studies, 7(4), 655-669.
Avcı, İ. (2013). Türk Edebiyatında İskendernâmeler ve Ahmed-i Rıdvân’ın İskendernâme’si (Basılmamış doktora tezi). Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme. Ankara Üniversitesi Osmanlı Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14, 1-64.
Doğan Averbek, G. (2017). Fedayî Mehmed Dede, Mantık-ı Esrâr Adlı Manzum Mantıku’t-Tayr Tercümesi ve Otograf Nüshası. Uluslararası TEKE (Türkçe, Edebiyat, Kültür, Eğitim) Dergisi, 6/3, 1490-1506.
Fedayî Mehmed Dede. Mantık-ı Esrâr. G. Doğan Averbek (Yay. Haz.). (Yayın aşamasında).
Ferideddin-i Attar. (1990-1991). Mantık al-Tayr. (A. Gölpınarlı, Çev.). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
Feyzioğlu, N. (1991). İskendername Üzerine Bir İnceleme (Basılmamış yüksek lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Firdevsî, (2009). Şahnâme (Cilt 2) (N. Yıldırım Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. İbn Mehâsin. (1981). el-Menâzilü’l-Mehâsiniyye fi’r-Rıhlet et-Trablusiyye. M. A. Al-Bakhit (Ed.). Beyrut: Dâru’l-Âfâk el-Cedîde.
Kutlar, F.S. (2005). Klasik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhirnâme. Ankara: Öncü Kitap.
Kutlar, F.S. (2013). Antepli İbrâhîm bin Bâlî’nin Hikmet-nâme’sinde Taşlar ve Madenler. Prof. Dr. Tulga Ocak’a Armağan. Ankara.
Külekçi, N. (1999). XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevi Edebiyatı Antolojisi (Cilt. 1). Erzurum: Aktif Yayın Dağıtım.
Kültüral, Z. ve Beyreli, L. (1999). Şerîfî, Şehnâme Çevirisi. Ankara: TDK Yayınları.
Şahinoğlu, M.N. (1991). Attâr, Ferîdüddin. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, ss. 95-98). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
Şeylan, A. (2018). İbrâhim İbn-i Bâlî’nin Hikmet-nâme’si: İnceleme-Metin (149b-300a). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 27.07.2018 tarihinde ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-194369/ibrahim-ibn-i-bali-hikmetname adresinden erişildi.
Şimşek, T. (1993). Fedayi Dede, Mantık-ı Esrâr: Tenkidli Metin-İnceleme (Basılmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Taberî (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi (Cilt 5). (Z. K. Ugan ve A. Temir Çev.). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Turan, M. (2015). Şem’î, Şerh-i Mantıku’t-Tayr. İstanbul: Kesit Yayınları.
Uyar Akalın, B. (2001). Za‘îfî, Gülşen-i Sî-murg: İnceleme, Tenkitli Metin (Basılmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Uyar Akalın, B. (2005). The Poets Who Wrote and Translated Mantıku’t-Tayr in Turkish Literature. International Journal of Central Asian Studies, 10(1), 167-179.
Yakar, H.İ. (2013). Antepli Divan Şairleri. Gaziantep: Yaşar Cevizli Mağazaları.