KUŞEYRÎ’NİN LETÂİF’İNDE İŞÂRÎ ANLAM DÜNYASI

Tefsirin Tasavvufla buluştuğu noktada karşımıza çıkan işârî tefsir geleneğinin öncü ve en güçlü simalarından biri, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’dir. Onun Letâifü’l-işârât isimli tefsiri, bilginin ancak Kur’an ve Sünnet temelinde meşruiyet kazanabileceği ilkesini benimseyen ve Ehl-i Sünnet çizgisine riayet eden mutedil yapısıyla, zâhirî ve bâtınî anlam dengesini koruyan örnek bir eser olarak kabul görmektedir. Bu makale, Letâif’te rivayet ve dirayet tefsirine dair usullere de yer veren Kuşeyrî’nin ağırlıklı olarak kullandığı işârî metodu incelemektedir. Bu bağlamda onun tasavvufî ıstılahları âyetlerle destekleme gayreti; sûfîlerin bilgi kaynakları, hâl ve makamları hakkında tefsir aracılığıyla getirdiği izahlar; kıssaları, kevnî âyetleri ve ahkâm âyetlerini sûfî diliyle yorumlaması örneklerle ele alınmıştır.

___

  • Acem, Refik, Mevsuatu mustalahâti’t-tasavvufi’l-İslâmî, Lübnan 1999. Aclûnî, Ebu’l-fidâ İsmail b. Muhammed (ö.1162/1749), Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amma’ştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs, I-II, Beyrut ts. Akpınar, Ali, “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî (ö. 465/1072)’nin Besmele Tefsiri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2002, cilt: III, sayı: 9, s. 53-92. Ateş, Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, İstanbul 1998. ____, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul 1969. Bedir, Ahmet, “Kuşeyri'nin Letaifü'l-İşarat isimli Tefsiri'nde Besmele’nin Tefsiri”, Harran Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl: 2000, Sayı: VI, Şanlıurfa 2001, ss. 189-213. Bekiroğlu (Bulanık), Haydar, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ve Letâifü’l-İşârât İsimli Tefsirindeki Metodu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, KTÜ Sosyal Bilimler Ens., Rize 2002. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara 1996. el-Cevherî, İsmail b. Hammâd (ö.400/1009), es-Sıhah, I-VI, Beyrut 1983. ed-Dâvudî, Şemseddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed (ö.945/1539), Tabakâtü’l-müfessirîn, (thk. Ali Muhammed Ömer), Beyrut 1972. Demirci, Mehmet, “Hâl”, DİA, XVII, 216-218. Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü ve Tarihi, İstanbul 1998 ______, Vahiy Gerçeği, İstanbul 1996. Demirli, Ekrem, “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşâri Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 2013, sayı: 40, s. 121 vd. Durmuş, İsmail, “Harf”, DİA, XVI, 161-163. Ebû Huzâm, Enver Fuad, Mu’cemu’l-mustalahâti’s-sûfiyye, Beyrut 1993. el-Ednevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakâtü’l-müfessirîn, Riyad 1997. Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır (ö.1360/1942), Hak Dini Kur’ân Dili, (sad. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusret Bolelli, Abdullah Yücel), I-X, İstanbul 1992. İbn Asâkîr, Ebu’l-Kâsım Sikatüddîn Ali b. Hasan (ö.571/1176), Tebyînu kezibi’l-müfterâ fî mâ nusibe ile’l-imâm ebi’l-Hasa, Beyrut 1991. İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed (ö.681/1282), (thk. Abbas İhsan), Vefeyâtü’l-ayan ve enbâu enbâiz-zaman, I-VIII, Beyrut ts. (Dâru’s-sadr). İbn Hazm, Ebu Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahirî (ö.456/1064), Cemheretü ensâbi’l-arab, Beyrut 1983. İbn Kesîr, İmâdüddîn Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer (ö.774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, (thk. Ali Necib el-Atvi), I-VIII, Beyrut 1992. İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî (ö.273/887), Sünenü İbn-i Mâce, (nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki), I-II, İstanbul ts. İbn Manzûr, Ebu’l-fazl Cemaluddîn Muhammed (ö.711/1311), Lisânu’l-arab, I-XV, Beyrut ts. (Dâru’s-sadr). İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdilkerim (630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XIII, Beyrut 1982. İbnü’l-Mülakkîn, Ebu Hafs Siraceddîn Ömer b. Ali (ö.804/1401), Tabakâtü’l-evliyâ, (thk. Nureddin Şüreybe), Beyrut 1986. el-İsfehânî, er-Râğıb, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed (ö.502/1108), el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, (thk. Muhammed Seyyid el-Keylanî), Beyrut ts. Kâtip Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (ö.1067/1656), Keşfü’z-zünun an esâmi’l-kütüb ve’l-fünun, I-VII, Beyrut 1992. Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu’cemü’l-müellifîn tarâcimu musannifi’l-kütübi’l-arabiyye, I-VII, Beyrut 1957. Kırca, Celal, İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler, İstanbul ts. Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I-III, Ankara 1992. el-Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin (ö.465/1072), Letâifü’l-işârât, (thk. İbrahim Besyûnî), I-III, Mısır 1983. _______ , er-Risâletü’l-Kuşeyriyye: Tasavvufa Dair Kuşeyrî Risalesi, (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1999. _______ , et-Tefsiru’l-kebîr, Süleymaniye Ktp, Laleli, nr. 198 Lory, Pierre, Les Commentaires ésotériques du qoran d’aprés ‘abd er-Razzâq al-qashânî: Abdurrezzâk Kaşânî’ye Göre Kur’ân’ın Tasavvufî Tefsiri, (trc. Sadık Kılıç), İstanbul 2001. Nasr Ebû Zeyd, “Sûfî Düşüncede Hakikat-Dil İlişkisi Üzerine - İbn Arabî’de Dil, Varlık ve Kur’ân - ”, (trc. Ömer Özsoy) İslâmiyât, II/3, (Ankara 1999). Nasr, Seyyid Hüseyin, “Bugün Modern Dünyanın Büyük Bir Bölümünde İslam, Tasavvuf Yoluyla Tanıtılıyor, Yayılıyor”, (trc. Ahmet Kot), Söyleşiler, s.119-122. İstanbul 1996. Özgel, İshak, “Ebu'l-Kasım el-Kuşeyrî (ö. 465/1072)'nin Tefsir İlmine Katkısı ve Az Bilinen ''et-Tefsiru'l-Kebîr" Adlı Tefsirinin Tanıtımı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2002, cilt: III, sayı: 9, s. 273-291. Öztürk Mustafa, “Tefsirde Zahir – Bâtın Düalizmi Ya da Tasavvufî Aşırı Yorum”, İslâmiyât der. II,3. (Ankara 1999). es-Sem’ânî, Ebu Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansur (ö.562/1166), el-Ensâb, (thk. Abdullah Ömer el-Barudî, I-V, Beyrut 1991. Sofuoğlu, Mehmed, Tefsire Giriş, İstanbul ts. (Çağrı Yayınları) es-Suyutî, Ebu’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö.911/1505), el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân: Kur’ân İlimleri Ansiklopedisi, (trc. Sâkıp Yıldız, Avni Çelik), I-II, İstanbul ts. (Madve Yayınları). es-Sübkî, Ebu Nasr Tâceddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî (ö.771/1369), Tabakâtü’ş-şâfiiyyetü’l-kübrâ, (thk. Mahmud Muhammed et-Tanahî), I-VII, Beyrut ts. eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Mûsa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnatî el-Mâlikî (ö.790/1388), el-Muvafakât: İslamî İlimler Metodolojisi, (trc. Mehmet Erdoğan), I-II, İstanbul 1990. Şa’ban, Zekiyyüddin, Usûlü’l-fıkh: İslâm Hukuk İlminin Esasları, (trc. İbrahim Kâfi Dönmez), Ankara 1996. Şimşek, M. Said, Günümüz Tefsir Problemleri, Konya 1995. et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir (ö.310/922), Camiu’l-beyân fî te’vili’l-Kur’an, I-XII, Beyrut 1992. et-Tehânevî, Muhammed Ali, Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm, (trc. Abdullah el-Khalidî), I-II, Lübnan 1996. et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî (ö.279/892), el-Câmiu’s-sahîh, (nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki), I-V, Beyrut ts. Topaloğlu, Nuri, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988. Turan, Abdülbaki, “Kuşeyrî ve “Letâifu’l-İşarât” İsimli Tefsiri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1991, sayı: 4, s. 38 vd. Uludağ, Süleyman, “Akıl”, DİA, II, 246-247. ______, “Bâtın İlmi”, DİA, V, 188-189. ______, “Kuşeyrî”, DİA, XXVI, 473-475. ______, “İbâdet”, DİA, XIX, 247-248. ______, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1999. Yılmaz, Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 1994. Zehebî, Ebu Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b.Osman (ö.748/1347), Düvelü’l-İslâm, Beyrut 1985. ______, el-İber fi haberi men gaber, (thk. Ebu Hacir Muhammed es-Said b. Besyûnî), I-IV, Beyrut 1985. ______, el-İ’lâm bi vefeyâti’l-a’lâm, (thk.Murad Abdülhamid), Beyrut 1993. ______, el-Muîn fi tabakâti’l-muhaddisîn, (thk. Muhammed Said b. Besyunî), Beyrut 1998. ______, Siyeru Alâmi’n-nübelâ, (thk. Şuayb el-Arnavud), I-XXV, Beyrut 1990. ______, Tarihu İslâm ve Vefeyâtu’l-meşâhir ve’l-a’lâm, I-XXXV, Beyrut 1994. ez-Zehebî, Muhammed b. Huseyn (ö.1399/1978), et-Tefsir ve’l-müfessirûn, I-II, ysz. 1976. (Dâru’l-kütübi’l-hadîse). ez-Zerkânî, Muhammed Abdulazîm (ö.1368/1948), Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Kâhire ts. ez-Zerkeşî, İmam Bedreddîn Muhammed b. Abdillah (ö.794/1391), el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut 1994. Zeydan, Abdülkerim, Fıkıh Usûlü, (trc. Rûhi Özcan), İstanbul, 1993. Zirikli, Hayreddin, A’lâm kâmusu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-arab ve’l-mustaribîn ve’l-müstesrikîn, I-VIII, Beyrut 1992.