XVIII. YÜZYILDA KAZAK-KALMUK MÜCADELELERİ

Türkistan tarihinde derin izler bırakan hadiselerden biri Kalmuk istilasıdır. Orta Asya’ya doğru yapılan son Moğol akını olan Kalmuk istilasının en önemli sebebi Türkistan coğrafyasını ele geçirip, zenginliğe kavuşmaktı. Bunun yanında nüfus artışı, iç mücadeleler ve iç mücadelelerden uzak, rahat yaşama arzusu da sayılabilir. 1635 yılından 1758 yılına kadar Türkistan için tehlikeli bir devlet olan Cungar Hanlığı, batı komşuları olan Kazakların ve diğer Türkistan hanlıklarının üzerinde hâkimiyet kurma amacı vardı. Ayrıca soydaşları olan İdil Kalmukları ile siyasi ve dinî ilişkiler kuran Cungarlar, Cengiz Han gibi cihan şümul bir devlet kurma fikrini gerçekleştirmeye çalıştılar. Kalmuk istilası, Cungarya’dan İdil boylarına ve Sırderya boylarına kadar Türk ülkelerinin yakılıp yıkılmasına sebep oldu. Kazakların Cungarlar ile mücadeleleri neticesinde zaten zayıf olan siyasi birlikleri daha da zayıfladı ve onlar önemli ölçüde nüfus kaybettiler. Özellikle 1723 yılındaki Aktaban Şubırındı Hadisesi Kazak halkının hafızasında derin izler bıraktı. 1726 yılındaki kurultayda ordularını birleştirme kararı alan Kazaklar, 1728 yılında Anıkaray’da Cungarları mağlup ettiler. 1730 yılında Bolat Han’ın ölümü ile hanlık seçimine giden Kazaklar, anlaşmazlığa düştüler ve siyasi birlikleri tamamen bozuldu. Kalmuk saldırıları bölge halklarının zayıflamasına sebep oldu ve ileride Rusya’nın Orta Asya’yı işgalini kolaylaştırdı. XVIII. yüzyılın başlarındaki büyük Kazak – Cungar mücadelelerinden sonra birbirinden tamamen bağımsız olan Kazak Cüzleri artık yavaş yavaş Rusya’nın işgaline maruz kaldı. Bu sebeple makalede Kazak – Kalmuk mücadelelerinin yoğun yaşandığı XVIII. yüzyılda, Kazakların bağımsızlık mücadelesi ve Rus işgali öncesi genel siyasi durumları üzerinde duruldu.

KAZAKH-KALMUK STRUGGLES IN 18th CENTURY

One of the events that left deep traces in Turkestan history is the invasion of Kalmykia. The most important reason for the Kalmuk invasion, the last Mongol invasion of Central Asia, was to seize the Turkestan geography and gain wealth. In addition, population growth, internal struggles and the desire to live away from internal struggles can be considered. From 1635 to 1758, the Jungar Khanate, a dangerous state for Turkestan, aimed to establish dominance over its western neighbors, Kazakhs and other Turkestan khanates. Furthermore, the Jungars who established political and religious relations with their cognate Volga Kalmuks, tried to realize the idea of establishing an imperial state like Genghis Khan. The invasion of Kalmykia caused the burning and destruction of Turkish countries from Jungaria to regions Volga and Syr Darya. As a result of the struggle of the Kazakhs with the Jungars, their already weak political unity was further weakened and they lost considerable population. Especially the Aqtaban Shubirindi incident in 1723 left deep traces in the memory of the Kazakh people. In 1726, the Kazakhs decided to unite their armies and defeat the Jungars in Anikaray. After the death of Bolat Khan in 1730, the Kazakhs, who went to the election of khan, fell into disagreement and their political unity was completely disrupted.The Kalmuk attacks weakened the peoples of the region and further facilitated the Russian invasion of Central Asia. After the great Kazakh - Cungar struggles of the early XVIIIth century, the Kazakh Juzhs, which were completely independent of each other, would gradually be subject to the Russian occupation. For this reason, in this article, the Kazakh struggle for independence and the general political situation before the Russian occupation was discussed in the XVIIIth century.

PDF

___

ALPARGU, Mehmet, Yeniçağda Kazak Türkleri, 72 Ofset Tesisleri, Ankara 1996.
BARTHOLD, W, “Kalmuklar”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. VI, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, s. 140- 141.
BERBER, Oktay, Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2014.
DOĞAN, Orhan, “Kazak-Kalmuk (Jungar) Savaşları”, Türkler Ansiklopedisi, C. VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1166-1197.
Duğlat, Mirza Haydar, Tarih-i Reşidî, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan ve Kazaklar, çev. Abdülvahap Kara, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
GALİYEV, V., “Kazakların Cungar Saldırılarına Karşı Kurtuluş Savaşı”, Kazakistan Tarihi Makaleleri, TTK, Ankara 2007, s. 63-72.
GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu Attila/Cengiz Han/Timur, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
İANKİFOM, Monaham, İstoriceskoe Obozpenie Oyratov ili Kalmıkov s XV Stoletiya do Nastoyaşago Vremeni, Tipografii Meditsinskago Departamenta Ministersva Vnutrennix Del, Sanktpeterburg 1854.
İSMAİL, Zeyneş, Kazak Türkleri, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
İstoriya Kazahstana (İstoriya Kazahskoy SSR S Drevneyşih Vremen Do Naşih Dney İzdaniye 1943 g.), Almatı 2011.
KALAN, Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, TTK, Ankara 2008.
KAN, G. V., İstoriya Kazahstana, Almatıkitab Baspası, Almatı 2011.
LEVŞİN, A. İ., Opisanie Kırgız-Kazaçih, ili Kirgiz-Kaysatskih, Ord i Stepey, Sanat, Almatı 1996.
MOİSEEV, V. A., Djungarskoe Hanstvo i Kazahi (XVII-XVIII vv.), Gılım, Alma-Ata 1991.
OLCOTT, Martha Brill, The Kazakhs. Hoover İnstutions Press, Stanford 1995.
SARAY, Mehmet, Kazak Türkleri Tarihi “Kazakların Uyanışı”, Nesil matbaacılık, İstanbul 1993.
SARAY, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), TTK, Ankara 2017.
TOGAN, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
ÜNAL, Fatih, “Moğol-Kazak Mücadeleleri Aktaban Şubırındı Hadisesi”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S. 160, Nisan 2000, s.17-22.
ÜNAL, Fatih, Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı Sultan Kenesarı, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2010.
YORULMAZ, Osman, Başlangıcından Hanlığın Feshine Kadar Kazak Türkleri ile Çarlık Rusyası Arasındaki Siyasi İlişkiler, TTK, Ankara 2013.
YÜCEL, Mualla Uydu, “Kalmuklar”, TDV İA, C. XXIV, İstanbul 2001, s. 267-268.
ZLATKİN, İlya Y. İstoriya Djungarskovo Xanstva 1635 – 1758, Vostoçnoy Literaturı “Nauka”, Moskova 1983.