Cumhuriyet Döneminde Adıyaman ve Besni'de Trahom (1925-1975)

Trahom Hastalığı, göz kapaklarının altında oluşan kabarıklarla ortaya çıkan kirpiklerin içeriye doğru bükülerek korneada damarlaşma ve yaralar oluşmasına neden olan bulaşıcı bir hastalıktır. Zamanında teşhis ve tedavi edilmediği takdirde görme kaybı ile sonuçlanabilmekteydi. Türkiye'de kataraktan sonra ikinci sıklıkta görülen bir görme kaybı nedeni olmuştur. Susuz yaşam ve çevre şartları hastalığın yayılmasını kolaylaştırdığı için kırsal alanlarda daha çok görülmüştür. Gerek Osmanlı Devletinin son yüzyılında gerekse Cumhuriyetin ilk yıllarında ülkenin doğu ve güney-doğusundaki birçok şehir, kaza ve köyler trahomun doğurduğu sonuçlardan olumsuz biçimde etkilenmiş, özellikle Adıyaman, Besni, Gaziantep, Malatya, Kilis ve Urfa gibi yerleşim birimlerinde bu hastalık yaygın bir şekilde görülmüştür. O kadarki Adıyaman için "körler memleketi" denmesi yanında, Kilis'te de "körler çarşısı" denen bir yer bulunmaktadır. Ülke genelinde Trahoma karşı 1925 yılından itibaren sistemli, programlı ve özveriye dayanan bir mücadele başlatılmıştır. Başlangıçta Adıyaman ve Malatya'da açılan trahom hastaneleri, daha sonra trahomun etkilediği diğer vilayetlerde de açılmıştır. Ayrıca bu hastanelerin dışında dispanserler, seyyar teşkilatlar ile köy tedavi evleri de oluşturulmuştur. Hastalığın yaygın olduğu yerlerde her yıl taramalar yapılmış, tespit edilen trahomlu hastalar tedavi altına alınmıştır. Okullarda da benzer çalışmalar yürütülmüştür. Yine bu yörelerde trahomlu çocuklar için ayrı okullar dahi açılmıştır. Bu çalışmada trahomun en fazla etkilediği yerlerden olan Adıyaman ve Besni'de hastalığın Cumhuriyet dönemi içerisinde ki tarihsel süreci, trahomlu hasta sayısı ve trahoma karşı yapılan mücadeleler açısından incelenmiştir. Kaynak olarak Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi yanında, döneme ait yerel ve ulusal basın taranmış, buradaki bilgiler değerlendirilmiştir. Ayrıca konu ile ilgili rapor, hatıra ve diğer bilimsel araştırmalardan da faydalanılmıştır

TrachomainAdıyaman and Besni in the Republican Era (1925-1975)

Traumatic Disease is a contagious disease that causes blindness. It has been the cause of blindness seen in Turkey after cataracts. Anhydrous living conditions and environmental conditions are more common in rural areas as it facilitates the spread of the disease. Many cities in the eastern and southeastern parts of the country have been adversely affected both in the last century of the Ottoman Empire and in the first years of the Republic and in the settlements such as Adıyaman, Besni, Gaziantep, Malatya, Kilis and Urfa. As far as Adıyaman, "hometown of the blind" used expressions such as "bazaar of blinds" in Kilis. Since 1925 against Trahoma throughout the country, a systematic, programmed and self-sacrificing struggle has been initiated. Initially, traumatic hospitals opened in Adıyaman and Malatya were opened in other provinces where trahoma affected them. In addition to the opened hospitals, dispensaries, mobile organizations and village treatment houses were also established. Patients with traumatized patients who have been scanned every year where the disease is common have been treated. Even separate schools have been opened for children with traumatic work carried out in similar schools. In Adıyaman and Besni, where the disease is most affected, the number of patients with traumas, the challenges against traumas, and how people are affected by it have been tried to be determined in this study. The local and national press reports of the turnover were sourced and the information on these was assessed. In addition, reports on the subject, memorabilia and other scientific research have benefited

PDF

___

Sonuç Cumhuriyetin ilk yıllarında halk sağlığı yönünden önemli bir sorun olan trahomla mücadeleye 1925 yılından itibaren başlanmıştır. Trahom savaş teşkilatı 1925 yılında Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Sağlık İşleri Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulmuş, 1966 yılında da
Cumhuriyetle beraber sadece Adıyaman ve çevresinde değil, ülke genelinde de Sağlık Bakanlığı konuyu büyük bir dikkat ve önemle ele almış, başlangıçta zor şartlar altında yürütülen trahomla mücadele, günden güne geliştirilmiş; hastaneler, dispanserler ve köy tedavi evleri vasıtasıyla trahomlu hastalar tedavi edilmiştir. Yapılan kararlı mücadeleler sonucunda önemli başarılar elde edilmiş ve trahom hastalığı yıllar içerisinde bütün ülkede kontrol altına alınmıştır.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BCA,030.10.177.220.9.
BCA, 490.01.1464.3.2.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Adıyaman İl Yıllığı 1967, Kemal Matbaası, Adana 1967.
Ağırbaş, İsmail Yasemin Akbulut- Ömer Rıfkı Önder, "Atatürk Dönemi Sağlık Politikası" Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi Sayı. 48, Güz 2011, s. 748.
Altay, Sadet, "Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938)", CTAD, Yıl.12, Sayı. 23 (Bahar 2016), s. 161
Ayberk, Nuri Fehmi "Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım", İstanbul Göz Kliniği Bülteni, No. 10, (Ekim 1961), s. 127-134.
______________ "Türkiye'de Trahom Problemi ve Savaşı", Göz Kliniği, No: 2, (Mart-Nisan ), s. 19-27.
______________ Trahom Mücadele Kılavuzu, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1937.
______________ Türkiye'de Trahom Mücadelesi, Kader Basımevi, İstanbul 1936.
Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı, Cilt. 67, İstanbul1961.
Cumhuriyet Senatosu ZC, D.1, C.9, B.39, 4 Şubat1963.
Dalyan, Murat Gökhan- Ali Ünişen, "Engelli Eğitimine Alternatif Bir Bakış: Hafızlık Eğitimiyle Görme Engellilere Toplumsal Saygınlık Kazandırılması (Osmanlıdan Cumhuriyete Adıyaman'da Kör Hafızlar)", Route Educational and Social Science Journal, Volume 3(5), December 2016, s.1-14.
Doğan, Hamdi "Cumhuriyet'in İlk Yıllarında (1925-1928) Hısn-ı Mansur (Adıyaman), Kahta ve Besni Kazalarının Sosyal ve İktisadi Durumu", Edt. Hamdi Doğan, Adıyaman Tarihi ve Kültürü Üzerine, Kömen Yayınları, Konya 2012.
Dündar, Yusuf, Kent ve Tanıklar 2010-2013, Adıyaman (Asu Tv programı).
Gürsel, Ali, "Atatürk Dönemi Sağlık Politikaları ve Uygulamaları", Asia Minor Studies- International Journal of Social Sciences, C.II, S.III, (Ocak 2014), s.1-11.
Hot, İnci "Ülkemizde Trahomla Mücadele", Türkiye Klinikleri, Cilt. XI, Sayı. I, (Şubat 2003), s. 22-28.
Hüsnü, Vefik, İkinci Milli Türk Tıp Kongresi Türkiye Trahom Coğrafyası, Kader Matbaası, Ankara 1927.
Işık, Mahmut, "Türkiye de Trahom ve Trahom Mücadelesi", Sağlık Dergisi, Cilt. XL, Sayı. 1- , (Ocak- Şubat 1966), s. 66-87.
Keskinbora, H. Kadircan, "Atatürk Döneminde Trahomla Mücadele Tarihçesine Bakış." Atatürk Dönemi Sağlık Kongresi (1920-1938) Bildiriler, Edt. Mustafa Mutluer-Ercan Akçiçek,
Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2009, s. 413-422.
Kozludere, Hüseyin, Adıyaman Basınına Göre Adıyaman'ın Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Yapısı (1954-1968), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde 2011.
Köy Envanter Etüdlerine Göre Adıyaman, Köy İşleri Bakanlığı Yayınları, Konya 1967.
Osman, Mazhar, Sıhhat Almanakı, Kader Matbaası, İstanbul 1933.
Ömer, Kâşif, Trahomoloji ve Bazı Mühim Munzamma Hastalıkları, Doğruöz Matbaası, Mersin Özer, Sevilay, "Türkiye'de Trahomla Mücadele (1925-1945)", Ankara Üniversitesi Türk
İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı. 54, Bahar 2014, s. 121-152.
Özkaya, Hilal "Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele", Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, Cilt. 20, Sayı. 2, Nisan- Haziran 2016, s. 77-84.
Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1973.
Şaşmaz, Hasan Çağrı-Musa Şaşmaz, "Osmanlı İmparatorluğu ile Cumhuriyet Döneminde Adıyaman'ın İdari Taksimatı", Adıyaman Tarihi ve Kültürü Üzerine, Editör Hamdi Doğan, Kömen Yayınları, Konya 2012, s. 9-97.
Şaşmaz, Musa, Türkiye'nin İdari Taksimatı (1920-2013), Cilt 11, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
Tarhan, Ertuğrul "Trahomun Memleketimizdeki Durumuna Bir Bakış", Sağlık Dergisi, C. XXXIX, Sayı 1-2, (Ocak-Şubat 1967), s.67-68.
TBMM 1938 Mali Yılı Muvazene-i Umumiye Kanun Layihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası,
TBMM Matbaası, Ankara 1938.
Temel, Mehmet, Atatürk Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele, Nehir Yayınları, İstanbul 2008.
Thygeson, Phillps, Trahom Atlası, (çev. Mahmut Işık), Çam Matbaası, Ankara 1973.
Türkiye Cumhuriyeti Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, 28 Teşrinievvel 1927 Umumi
Nüfus Tahriri, Fasikül 1, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü Genel Nüfus Sayımı 20 İlk Teşrin 1935, Cilt. 39, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1937.
Yanıkdağ, Yücel, Millete Deva Olmak Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp Ve Milliyetçilik, 1914-1939,
Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
Yurt Ansiklopedisi, Cilt. 1, Anadolu Yayıncılık İstanbul 1981.
İstatistik Yıllıkları İstatistik Yıllığı 1930, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara 1930.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı, Matbuat Umum Müdürlüğü 1929-1930, İstanbul Devlet Matbaası 1930.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü Genel Nüfus Sayımı 20 İlk Teşrin 1935, Cilt. 39, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1937.
Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1938-1939, Cilt. X, Neşriyat No: , Hüsnütabiat Basımevi, Ankara 1939.
Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1939-1940, Cilt. II, Neşriyat No: , Hüsnütabiat Basımevi, Ankara 1940.
Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1940-1941, Cilt. XII, Neşriyat No: , Ankara Basımevi, Ankara 1941.
Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı, Cilt.67, İstanbul1961.
Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1947, Cilt. XVI, Yayın No: 285, Ankara 1948.
Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1949, Cilt. XVII, Yayın No: 303, Ankara 1949.
Türkiye Cumhuriyeti Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1953, Cilt.
XXI, Yayın No: 360, Ankara 1953.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1959, Yayın No: 380, Ankara 1959.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, İstatistik Yıllığı 1960-1962, Yayın No: 460, Ankara 1962.
Türkiye İstatistik Yıllığı 1968, Devlet İstatistik Enstitüsü, Yayın No: 580, Ankara 1969.
Türkiye İstatistik Yıllığı 1975, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Yayın No: 750, Ankara
Türkiye İstatistik Yıllığı 1977, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Yayın No: 825, Ankara
TBMM Zabıt Cerideleri ve Millet Meclisi Tutanak Dergileri (MMTD) TBMM ZC, D. 4, C. 15. B.52, 17 Mayıs 1933.
TBMM ZC, D. 6, C. 18, B. 57, 27 Mayıs 1941.
TBMM ZC, D. 6, C. 25, B. 63, 26 Mayıs 1942.
TBMM ZC, D. 7, C. 2, B. 27, 25 Mayıs 1943.
TBMM ZC, D. 7, C. 20, B. 19, 26 Aralık 1945.
TBMM ZC, D. 8, C. 8, B. 27, 30 Aralık 1947.
TBMM ZC, D. 8, C. 24, B. 54, 23 Şubat 1950.
TBMM ZC, D. 9, C. 10, B. 10, 26 Kasım 1951.
TBMM, ZC, D. XI, B. 41, 19. Şubat 1960.
MMTD, D.1, C. 3, B.55, 24 Şubat 1962.
MMTD, D.1, C.13, B.53, 18 Şubat 1963.
MMTD, D.1, C.40, B.114, 24 Mayıs 1965.
MMTD, D. 2, C.14, B.60, 21 Şubat 1967. MMTD, D.2, C.26, B.48, 22 Şubat 1968.
MMTD, D.2, C.34, B.56, 19 Şubat 1969.
MMTD, D.3, C.5, B.89, 26 Mayıs 1970.
MMTD, D.3, C.11-1, B. 56, 22 Şubat 1971.
MMTD, D. 3, C. 26, B.125, 12 Temmuz1972.
MMTD, D.3, C.34, B.65, 22 Şubat 1973.
MMTD, D.4, C.4, B.84, 24 Mayıs 1974.
Gazeteler
Akşam
Cumhuriyet
Demokrat Adıyaman
Fırat
Hakimiyet-i Milliye
Malatya
Ulus
Yeşil Adıyaman