Türkiye türkçesi ağızlarında zetasizm/rotasizm meselesinin izleri*

Zetasizm / rotasizm konusu gerek Türk lehçeleri arasında, gerekse Türkçeyle akraba olan diğer diller arasında tanıklanan örneklerden ortaya çıkmış problemlerdir. İçinde /r/ ünsüzü bulunan bazı kelimelerin bir başka dilde ya da lehçede /z/’li olarak görülmesi, probleme sebep olan soruyu sordurmuştur: Hangisi daha arkaiktir? İlk olarak Gombocz ve Räsänen’in tespitleri, ardından da Ramstedt’in ortaya attığı fikirler bu sorunun cevabına yönelik ciddi çalışmaların yapılmasına temel hazırlamıştır. Şimdiye kadar gerek eser, gerek dönem, gerek lehçe, gerekse dil esaslı yapılan zetasizm / rotasizm çalışmaları; temelde kelime listelerinden oluşmaktadır. Bu listelerde çoğu zaman bir kelimenin bir dil ya da lehçede /r/ sesiyle, bir başka dil ya da lehçede ise /z/ sesiyle kullanılan şekilleri gösterilmekte olup bazı örnekler aynı lehçe ya da dil içinde de bulunabilmekte, bazıları da çeşitli delillere dayanarak farazî olabilmektedir. Bu çalışmada Derleme Sözlüğü’nden hareketle tespit edilen ve zetasizm / rotasizm örnekleri olarak gösterilebilecek olan kelime listeleri esasında; inceleme, değerlendirme ve sınıflandırmalar yapılacak; böylelikle de zetasizm / rotasizm meselesinin Türkiye Türkçesi ağızları arasında da örneklerinin bulunabildiği gösterilmiş olacaktır.

Traces of zetacism / rhotacism problem in Turkey turkish dialects

The debate of zetacism/rhotacism has arisen throughout the research in Turkish dialects. The transformation of the consonant "r" into "z" in another dialect brings on the question: "Which of them is more archaic?" First, determinations of Gombocz and Räsänen, then Ramstedt's ideas o make a basis for carry out significant works about resolving of this issue. Until now, basically, zetacism/rhotacism works made on the bases of language, dialect, period and literatures composed with prepared word lists. Based on the Derleme Sözlüğü this study presents some examples and classification of such transformations among of Turkey Turkish dialects.

PDF

___

DOERFER, Gerhard (1984), The Problem of Rhotacism/Zetacism, Central Asiatic Journal, 28, s. 36-42.
EREN, Hasan (1999), Rotasizm ve Lambdasizm mi, yoksa Zetasizm ve Sigmatizm mi?, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Sayı: 42, 1999/I-II, s. 79-88.
ERSOY, Feyzi (2008), Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.
ERSOY, Feyzi (2010), Çuvaş Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara.
KARTALLIOĞLU, Yavuz (2010), Çağdaş Moğolcanın Grameri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
LESSİNG, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev. Günay Karaağaç), 2 Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
LİGETİ, Louis (1980), A Propos du Rhotacisme et du Lambdacisme, Central Asiatic Journal, C. 24. s. 222-250.
NAUTA, Ane (1972), “Rhotazismus, Zetazismus und Betonung im Türkischen”, Central Asiatic Journal, C. 16, s. 1-13.
PRITSAK, Omeljan (1964), Der “Rhotazismus” und “Lambdazismus”, Ural-Altaische Jahrbücher, Vol. XXXV, s. 337-349. ŞÇERBAK, Aleksandr M[ihail] (1987), Zetasizm-Rotasizm Meselesi ve Türkçe İle Moğolca Arasındaki Münasebetlere Dair Bazı Düşünceler, TDAY-Bellten/1987 [1992], s. 281-288.
TAŞ, İbrahim (2006), Kutadgu Bilig’de Z’leşme, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Sayı:16, s. 103-116.
Tekin1969: TEKİN, Talat (2003), Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic, (AOH, 22, 1969: 51-80), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 1-37.
Tekin1971: TEKİN, Talat (2003), Further Evidence for “Zetacism” and “Sigmatism”, (Researches in Altaic Languages, PIAC, 1971, Budapest, 1975: 275-284), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 45-54.
Tekin1975: TEKİN, Talat (2003), On Volga-Bulgarian bačne (PIAC Newsletter, No. 10, 1975. 8), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 55-56.
Tekin1976: TEKİN, Talat (2003), Altay Dilleri Teorisi (Türk Dünyası El Kitabı, 1976: 119-130), (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 73-86.
Tekin1979: TEKİN, Talat (2003), Once More Zetacism and Sigmatism (CAJ, 23, 1979: 118-137), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 111-130.
Tekin1981: TEKİN, Talat (2003), Notes On Some Altaic Harnessing Terms (CAJ, 25, 1981: 121-130), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 139-148.
Tekin1983: TEKİN, Talat (2003), On The Structure of Japanese Transitive Verbs in /s/ (Journal of Asian and African Studies, No: 25, 1983: 39-44), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 175-182.
Tekin1985a: TEKİN, Talat (2003), Altaic Etymologies Based On “Sporadic Alternation” (Olon Ulsın Mongolç Erdemtniy IV ih Xural II Bot’, Ulaan Baatar, 1985: 63-72), (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 205-213.
Tekin1985b: TEKİN, Talat (2003), Üze Zarfı Hakkında (Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 23-28 Eylül 1985, İstanbul, Tebliğler, I. Türk Dili, Cilt:1, 1985: 253-260), (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 197-204.
Tekin1986a: TEKİN, Talat (2003), Zetacism and Sigmatism: Main Pillars of the Altaic Theory, (CAJ, 30, 1986: 141-160), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 215-234.
Tekin1986b: TEKİN, Talat (2003), Türkçe /ş/, Çuvaşça /ś/ ve Moğolca /ç/ (TDAY-Belleten, 1986: 71-75), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 235-240.
Tekin1986c: TEKİN, Talat (2003), Turkic tiš, Çuvaşça šăl and Moğolca šidün (Festschrift Andreas Tietze, WZKM, 76. Band, Wien, 1986: 293-297), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 241-245.
Tekin1991: TEKİN, Talat (2003), New Examples of Zetacism, (Türk Dilleri Araştırmaları, 1991: 145-150), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 281-287.
Tekin1992a: TEKİN, Talat (2003), Sigmatism in Chuvash Reviewed, (Türk Dilleri Araştırmaları, 1992: 121-130), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 298-307.
Tekin1992b: TEKİN, Talat (2003), The Hunnic (Hsiung-Nu) Couplet in Chin-Shu (Mélanges Offerts á Louis Bazin, Varia Turcica XIX, 1992: 1-4), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 289-297.
Tekin1994: TEKİN, Talat (2003), Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi (Türk Dilleri Araştırmaları, C. 4, Ankara, 1994: 51-66), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 308-326.
Tekin1996a: TEKİN, Talat (2003), Yeni Zetasizm Örnekleri (Uluslar arası Türk Dili Kongresi 1988, Ankara, 1996: 81-83), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 353-355.
Tekin1996b: TEKİN, Talat (2003), Altaic Etimologies: I (International Journal of Central Asian Studies, Volume I, Korea, 1996: 245-268), Makaleler-1 (Altayistik) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 356-375.
Tekin2000: TEKİN, Talat (2004), Ana Türkçede Z’leşme ve Ş’leşme, (XIII. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, BÜ Yayınevi, Haz.: A. Sumru Özsoy-Eser E. Taylan, İstanbul, 2000: 1-12), Makaleler-2 (Tarihi Türk Yazı Dilleri) (Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 598-612.
YILMAZ, Emine (1997), Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
YILMAZ, Emine (2002), Çuvaşça Çok Zamanlı Morfoloji, Grafiker Yayınları, Ankara.