Osmanlı'da müziğin ve şiirin gözde sazı: Ney

Bu çalışmada, “ney”in Osmanlı döneminde müzikteki ve şiirdeki yeri ve önemi araştırılmıştır. Bunun sonucunda “ney””in hem müziğin, hem de şiirin gözde çalgısı olduğu görülmüştür. Osmanlı'dan önce de İslam kültüründe saygınlığı olan “ney”in icadıyla ilgili rivayetler Hz. Muhammed dönemine kadar uzanır. Ney, Türk müziğinin her zaman çok sevilen ve değer verilen sazı olmuştur. Mevlâna Celâleddin Rûmî'nin, Mesnevîsi'nin ilk on sekiz beytini neye ayırması, bu çalgıyı Mevlevîlik'de kutsallaştırmış ve aynı zamanda ney Osmanlı kültür hayatında çok saygın bir yer kazanmıştır. Ney Osmanlı döneminde hem dînî, hem de din dışı müziğin vazgeçilmez bir çalgısı olmuştur. Osmanlı'da belli dönemlerde bazı çalgılar büyük rağbet görürken, bazıları gözden düşmüş, hatta terkedilmiş, ney ise yüzyıllarca kesintisiz olarak kullanılmıştır. Osmanlı'nın kendi özgün müziğini oluşturmasında oldukça etkili olan Mevlevîlerin XVI. yüzyılın sonuna doğru İstanbul'da ağırlık kazanmasıyla “ney”in önemi artmaya başlar. XVIII. Yüzyılda ise ney neredeyse tamamen bir Mevlevî sazı haline gelir. Osmanlı döneminde birer müzik ve edebiyat okulu durumunda olan Mevlevî tekkeleri, III. Selim, İsmail Dede ve Şeyh Gâlib gibi müziğin ve şiirin bir çok parlak simalarını yetiştirmiştir. Mevlânâ'nın Mesnevî'sine ney ile başlaması ve eski şairlerin de çoğunlukla bu tekkelerden yetişmiş olması gibi nedenlerle ney, Osmanlı'da müziğin yanında şairlerin gözünde de çok saygın bir yer kazanmıştır. Eski toplum hayatında önemli bir yere sahip olan müzikten yararlanan şairler, şiirlerinde bol miktarda müzik terimi kullanmışlardır. Ney Osmanlı dönemi şiirinde çalgılar arasında en fazla kullanılan müzik terimidir.

Ney, the popular instrument of musıc and poetry in the Ottomans

In this study, the place and importance of ney (reed flute) during the Ottoman period were researched. As a result, it was seen that ney was the most popular instrument in music and poetry. The stories related to the invention of ney, which was also a respectable instrument in the Islamic culture before the Ottomans, date back to the period of Prophet Mohammed. Ney has always been the most beloved and honored instrument of the Turkish music. Dedication of the first eighteen verses by Mevlâna Celâleddin Rûmî to ney in his Mesnavi, sanctified this instrument in the Mevlevi Order as well and caused it to gain a very prestigious place in the Ottoman cultural life. Ney was an indispensable instrument of both religious and non-religious music during the Ottoman period. While certain instruments became popular, some fell into disfavor and even became abandoned during certain times in the Ottomans, ney was used for centuries without an interruption. With the growth of Mevlevis in Istanbul towards the end of the 16th century, who were quite influential in the Ottoman‟s creating their own music, the significance of ney started to grow. During the 18th century, on the other hand, ney became an entirely Mevlevi instrument. The Mevlevi dervish lodges, which were in the position of music and literature schools during the Ottoman period, trained many brilliant names of music such as Selim III, İsmail Dede, and Sheikh Gâlib. Due to such reasons as Mevlânâ's starting his Mesnavi with ney and the ancient poets being mostly trained in these lodges, ney acquired a quite reputable place in poetry as well. The poets, who utilized music, which played an important role in social lives in the past, used music terms abundantly in their poems. Ney is the term that was used most in the Ottomanperiodpoetry.

PDF

___

Akkuş, M. (1993). Nef'i Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, No: 51.
Aksoy, B. (1994). Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musiki. İstanbul: Ayhan Matbaası, Pan Yayıncılık.
Akyüz, K., ve Beken, S. (1990). Fuzuli Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Atıl, E. (1999). Levnî ve Surnâme, Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü. İstanbul: Koçbank.
Attâr, F. (1990). Mantık Al-Tayr. Çev. A. Gölpınarlı, İstanbul: Şark İslam Klasikleri, MEB Yayınları 2172.
Bağcı, S., ve Çağman, F. (2006). Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Sanat Eserleri Dizisi, 457.
Bahar, C. (1993). Zaman, Mekan, Müzik. İstanbul: Afa Yayıncılık.
Bahar, C. (2005). Musikiden Müziğe Osmanlı/Türk Müziği: Gelenek ve Modernlik. İstanbul, Yapı Kredi Yayınları 2243.
Banarlı, N. S. (1958). Dinle Neyden. Musiki Mecmuası, Sayı 124.
Banarlı, N. S.(1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. C. II, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
Beyatlı, Y. K. (1962). Eski Şii'in Rüzgârıyla. İstanbul.
Bilkan, A. F. (1997). Nabi Divanı. C. II, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
Can, H. (1966). Dini Türk Musikisi Lugatı, Ney. Musiki Mecmuası, Sayı 220, İstanbul.
Can, M. C., ve Can, Neşe. (1995). Tarih İçinde Ud I- II. Milli Folklor, 4 (7), 8-16, 20-24, Güz, Ankara.
Can, N. (1993). Osmanlı Dönemi Türk Şiirinde Musiki Mefhumu. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Can, N. (2002). Türk Musikisi'nde Çeng. Basılmamış Doktora Tezi. Marmara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Can, N. (2004). Unutulan Sazımız Mıskal. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. 24 (3), 193- 206.
Çelebi, A. H. (1953). Divan Şi'rinde İstanbul. İstanbul, İstanbul Fethi D. Neşriyatı 22, Halk Basımevi.
Devellioğlu, F. (1990). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara, Adın Kitabevi Yayınları.
Erdemir, A. (1999). Anadolu Sahası Musikişinas Divan Şairleri. Ankara, Tüsav Yayınları.
Ergin, M. (1980) Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını 2244.
Ergun , S. N.(1935). Bâki Divanı. İstanbul, Semih L. Bitik Basımevi.
Erguner, S. (2000). 18. Yüzyılda Musikimiz, Ney ve Neyzenler. Osmanlı. Ankara, 691- 706.
Feldman. W. (1996). Music Of The Ottoman Court. Berlin.
Fonton, C. (1987). 18. Yüzyılda Türk Müziği Charles Fonton, Çev. Cem Bahar, İstanbul, Pan Yayıncılık.
Gökyay, O. Ş. (1978). Gelibolu Mustafa Ali Ziyafet Sofraları, İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser.
Gölpınarlı, A. (1972). Nedim Divanı. İstanbul, İnkilap ve Aka Yayınları.
Gölpınarlı, A. (1987). Mevlevîlik. İslam Ansiklopedisi. Cilt:8, 164-171,İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
Gültaş, A. (1981). Divan Şiirinde Klâsik Türk Mûsikîsi Sazları. Sanat ve Kültürde Kök. Sayı 4, 26-27, İstanbul, Huzur Grafik, Kuşak Ofset.
Gültaş, S. (1981). Musiki ve Edebiyatımızın Beraberliği. Sanat ve Kültürde Kök. Sayı 1, 12-13, İstanbul, Buluş Grafik Ofset, Matbaa Film Reklam Ajansı.
Haşim Bey, 1280(1864). Haşim Bey Mecmuası, İstanbul.
İnal, İ. M. K.(1988). Son Asır Türk Şairleri. C. 4, İstanbul, Dergah Yayınları.
İsen, M. (1990). Latifi Tezkire, Ankara.
İzbudak, V. (1990). Şark İslam Klasikleri Mesnevî. C. I, İstanbul, Mlli Eğitim Basımevi.
Judetz , E. P. (1996). Meanıngs In Turkısh Musical Culture. İstanbul, Pan Yayıncılık.
Judetz, E. P. (1998). Kevseri Mecmuası. İstanbul, Pan Yayıncılık.
Karabey, L. (1953). Musiki Tarihi Notlarından. Musiki Mecmuası. Sayı 67, İstanbul.
Kayra, C. (1987). Hafız Hızır İlyas Ağa Tarih-i Enderun Letaif-i Enderun. İstanbul, Çokaş Matbaası.
Nasuhioğlu, O. (1989). Musıque Turque Abbe Toderini 1789 Paris. Musiki Mecmuası.Çev. O. Nasuhioğlu, Yıl 42, Sayı 424, İstanbul, Atalay Matbası.
Neubauer, E. (1994). Musiki Hayatı. 15. ve 16. Yüzyıllar. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 5, İstanbul.
Okçu, N. (1993). Şeyh Galib, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umumi Tahlili,Ve Divanının Tenkidli Metni. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Klasikleri Dizisi, 121.
Olgun, İ., ve Drahşan, C. (1970). Türkçe-Farsça Sözlük, Ankara, Elhan Kitabevi.
Özcan, N. (2004). Mevlevî Âyini. DİA. C 29, 464-466, İstanbul, Ali Rıza Baskan Güzel Sanatlar Matbaası.
Özçimi, S. (1989). Hızır bin Abdullah ve Kitâbu'l Edvâr. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ü. Sosyal Bilimler Ens. İstanbul.
Özergin, M.K. (1971). Evliya Çelebiye Göre XVII. Yüzyılda Osmanlı Ülkesinde Çalgılar. Türk Folklor Araştırmaları. Yıl 1971, Sayı 264.
Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi II. Ankara, Kültür Bakanlığı 1163.
Pakalın, M. Z. (1993).Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. II, İstanbul.
Pala, İ. (1989). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. cilt I-II, Ankara, Akçağ Yayınları.
Pala, İ. (1998). Aşki ve Divanından Örnekler. Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Pekin, E. (2003). Surnamenin Müziği: 16.Yüzyılda İstanbul'da Çalgılar. Dipnot, Sayı1, Yaz, s. 52-90'dan ayrı basım, İstanbul.
Sehi Bey. (1980). Tezkire, Heşt Behişt. Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul.
Sevin, N. A. (2006). Gravürlerle Yaşayan Osmanlı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Sanat Eserleri Dizisi 455, Ankara.
Seydî. (15.yy). El-Matla'. TSMK, III. Ahmed Yazmaları, nr. 3459.
Şahinoğlu, M. N. (1991). Attâr, Ferîdüddin. DİA. C. 4, 95-98, İstanbul, Ali Rıza Baskan Güzel Sanatlar Matbaası.
Tanrıkorur, C. (1991). Âyîn. DİA. C. 4, 251-252, İstanbul, Ali Rıza Baskan Güzel Sanatlar Matbaası.
Tanrıkorur, B. (2004). Mevleviyye. DİA. C. 29, 468-475, İstanbul, Ali Rıza Baskan Güzel Sanatlar Matbaası.
Tanrıkorur, C. (2000). Osmanlı Musikisi'nde Mevlevî Âyini Besteciliği. 707-721, Osmanlı, Ankara. Tarlan, A. N. (1967). Zâti Divanı. İstanbul.
Tulum, M. (1977). Tursun Bey, Târîh-i Ebûl-Feth. İstanbul.
Tura, Y. (2001). Kitâb-ı İlmü‟l-Mûsikî „ala vechi‟l-Hûrûfât, (Kantemiroğlu). Tura Yayınları, İstanbul.
Turabi, A. H. (2005). Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi ve Mûsikî Risâlesi. İstanbul, Rağbet Yayınları.
Türkelman, F. (1981). Türk Musikisi Sazları: Ney. Sa'nat ve Kültürde Kök, Sayı 3, İstanbul.
Usbeck, H. (1967). Türklerde Musiki Aletleri. Mezuniyet Tezi, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul.
Usbeck, H. (1970). Türklerde Musiki Aletleri. Musiki Mecmuası. Yıl 21, Sayı 255, İstanbul, Atalay Matbası.
Uygun, M. N. (2007). Ney. DİA, C ilt 33, 68-69, İstanbul, Ali Rıza Baskan Güzel Sanatlar Matbaası.
Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı. Belleten, Cilt XLI, Ankara.
Wrıght, O. (1994). Musiki Hayatı, 17. ve 18. Yüzyıllardaki Yapısal Değişimler. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 5, İstanbul.
Yavaşça, A. (1994). Saray Dışında Musiki Hayatı. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 5, İstanbul.
Yekta, R.(1981). La Musıque Turque” Encyclopedıe De La Musıque- A. Lavıgnac. Çev. Orhan Nasuhioğlu, Musiki Mecmuası, Sayı 380, İstanbul.
Yusuf b. Nizameddin Kırşehrî. (15.yy). Risâle-i İlm-i Mûsikî. Milli Ktp., nr.131/1