İslam Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Kadar Rey Şehri’nin Siyasî Tarihi

Ortaçağ’da önemli bir merkez ve yerleşim yeri olan Rey şehri, bugünkü İran toprakları içinde yer almaktadır. Hz. Ömer döneminde fethedildikten sonra Emevîler, Abbâsîler, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Sacoğulları, Ziyârîler, Büveyhîler ve Gazneliler’in hâkimiyetine giren Rey şehri, Selçuklulara kısa süreliğine başkentlik de yapmıştır. Rey şehri değişik isimlerle anılmanın yanında farklı telaffuzlarla da tarihi metinlerde kendine yer bulmuştur. Bazen Cibal, bazen Irak-ı Acem, bazen de Horasan bölgesi içinde değerlendirilen Rey, askeri, stratejik ve ekonomik açıdan önemli bir konumda bulunduğundan, şehir tarih boyunca önemli mücadelelere sahne olmuştur. Ayrıca Rey şehri bir dönem Abbâsî veliahtlarının valilik görevleriyle ön plana çıkmıştır. Görünüşte dinî sebeplere dayanan ancak esas itibariyle siyasî olan isyanlar da bu dönemde Rey’e hâkim olan devletleri sürekli olarak uğraştırmıştır. İsyanlarda göze çarpan en belirgin unsur İranlılık kimliğidir

Anahtar Kelimeler:

Rey, Cibal, Horasan, Abbâsîler, İran

The Polıiıcal History of Ray from the Islamic Conquest to the Domınaiıon of Seljuks

Ray located within the territory of Iran today was an important central and residential area during the Middle Ages. It was conquered during the Caliph Omar, then it was governed by Umayyads, Abbasids, Tahirids, Saffarids, Samanids, Sajids, Ziyarids, Buwayhids and Ghaznevids. It was also the capital of state of the Seljuks for a while. The city of Ray has been called by different names and transcribed in diffrent ways in the historical texts. It is sometimes considered within the borders of Jibal, Iraq-ı Ajem or Khorasan. Since the region was of military, strategical, and economical importance, it had been wittnessed significant struggles through its history. Moreover, the city Ray came to the fore through governance of the Abbasids heir to the throne. Seemingly based on religious reasons, but political in their essence, uprisings continuously annoyed the sovereign governments of Ray. In these uprisings, it is obvious that the Iranian identity come into prominence as a distinguished issue

Keywords:

Ray, Jibal, Khorasan, The Abbasids, Iran,

PDF

___

Ağarı, Murat, “İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. II, Ankara 2006.
---------, İslam Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2002.
Artuk, İbrahim, “Abbâsîler ve Endülüs Emevîleri Zamanında Basılmış Mühim Sikkelerden Birkaçı”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, c. III, S.V-VI. 1953.
Bakır, Abdulhalik, Ortaçağ Tarihi ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Bizim Büro Basımevi Ankara 2008.
---------, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara, 2002.
Belâzurî, Fütuhu’l-Büldan, (Çev. Mustafa Fayda), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin, Tarih-i Beyhakî, c. I, (Thk. Halil Hatib Rehber), İntişarat-ı Mehtab, Tahran, 1374.
Bosworth, C. Edmund, Historic Cities Of The İslamic World, Leiden 2007.
Çakırtaş, Mehmet, “Emevîler Dönemi Şiddet Hareketleri”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2007.
Çelik, Aydın, “Deylem’de İslamiyetin Yayılması ve Zeydiler”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, c. VII, S. I, Elazığ 2010.
Cezerî, İbnü’l Esir, Tarih-i Kâmil-i Bozorg-i İslam ve İran, (Çev. Abbâs Halilî, Ebû’l Kâsım Hâlet), Müesese-i Matbuat-ı İlmî, Tahran 1371.
Daftary, Farhad, “Emevîler Döneminde ve Abbâsîlerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan ve Maveraünnehir’deki Mezhebi ve Milliyetçi Hareketler”, (Çev. Mehmet Atalan), Kelam Araştırmaları Dergisi, c. IV, S. II, 2006.
Dîneverî, Ebû Hanife, Ahbârü’t-Tıvâl, (Çev. Mahmud Mehdi Damğanî), Tahran 1383.
Donohue, John J., The Buwayhid Dynasty İn Iraq, Brill, Leiden 2003.
Frye, Richard Nelson, “The Period From The Arab İnvasion To The Saljuqs”, The Cambridge History Of İran, Cambridge University, Cambridge 1999.
Furon, Raymond, İran, (Çev. Galip Kemali Söylemezoğlu), Hilmi Kitabevi, İstanbul 1943.
Gerdîzî, Ebû Said Abdülhayy b. Dahhâk b. Mahmud, Zeynü’l-Ahbar, (Thk. Abdülhayy Habibi), Dünya-yı Kitab, Tahran 1363.
Güner, Ahmet, “Merdaviç b. Ziyâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXIX, Ankara 2004.
---------, “Nuh I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXIII, İstanbul 2007.
Halife b. Hayyat, Tarihu Halife b. Hayyat, (Çev. Abdülhalik Bakır), Bizim Büro Basımevi, Ankara 2008.
Hartmann, R., “Cibal”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, c. III, İstanbul 1982.
Hınz, Walter, İslam’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Acar Sevim), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1990.
İbn Fazlan, Seyahatname, (Çev. Ramazan Şeşen), Bedir Yayınları, İstanbul 1995.
İbn Havkâl, Ebî’l-Kasım en-Nusaybî, Kitâbu Sûreti’l-Arz, Beyrut, 1938.
İbn Hurdazbih, Yollar ve Ülkeler Kitabı, (Çev. Murat Ağarı), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
İbn İsfendiyar, History of Tabaristan, c. II, (Çev. Edward, G. Browne), Leiden 1905.
İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. VII, (Çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 2001.
İbnü’l-Belhî, (Farsname) Province Of Fars in Persia, (Çev. G. Le Strange), The Royal Asiatic Society, Londra 1912.
İbnü’l-Esir, el Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, c. V, (Çev. Ahmet Ağırakça- Abdulkerem Özaydın-Yunus Apaydın), Bahar Yayınları, İstanbul 1985.
İpek, Ali, “Sacoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul 2008.
Kallek, Cengiz, “Haraç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVI, İstanbul 1997.
Kasımzâde, Muhammed, Yadname-i Taberi, Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-ı Ferheng, Tahran 1369.
Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
Kurt, Hasan, “Sâmânoğulları Hükümdarı İsmail b. Ahmed’in Hâkimiyet Mücadelesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XLV, S. I, 2004.
---------, Tahiroğulları, Araştırma Yayınları, Ankara 2002.
---------, “Tahiriler”, TDVİA, c. XXXIX, İstanbul 2010.
Malcolm, Sir Jhon, Tarih-i Kâmil-i İran, c. I, (Çev. Mirza İsmail Hayret), Tahran 1380.
Merçil, Erdoğan, “Büveyhîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. VI, İstanbul 1992.
---------, “Saffariler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul 2008.
---------, “Ziyâriler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, c. XIII, İstanbul 1986.
---------, Gazneliler Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
Minorsky, V., “Rey”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, c. IX, İstanbul 1964.
---------, Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (Çev. Abdullah Duman- Murat Ağarı), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
Muhakkik, Mehdi, Dovvomin Bist Goftar Der Mebahis-i Edebi ve Tarihi ve Felsefi ve Kelami ve Tarih-i Ulum Der İslam, Tahran 1369.
Muhammedoğlu, Aliev Saleh, “Hürremiyye” , Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVIII, İstanbul 1998.
Mücahid, Abdulmelik, The History Of İslam, c. II, Darüsselam, Riyad 2001.
Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, c. I, (Yay. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2000.
Müstevfî, Hamdullah, Tarih-i Güzîde, (Thk. Abdülhüseyin Nevaî), Emir Kebir, Tahran 1364.
Öz, Mustafa “İsmailiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXIII, İstanbul 2001.
Özaydın, Abdülkerim, “Fahrüddevle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII, İstanbul 1995.
Özgüdenli, Osman Gazi, “Rey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul 2008.
Palabıyık, Hanefi, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler, Araştırma Yayınları, Ankara 2002.
Serinsu, Ahmet Nedim, “Dülefiler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. X, İstanbul 1994.
Sezgin, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, c. II, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2007.
Sıddıqi, Amir Hasan, Caliphate and Sultanate, Camiatu’l- Falah, Karachi 1963.
Sümer, Faruk, Oğuzlar, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
Şahin, M. Süreyya, “İsfahanî, Ebû İsa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXII, İstanbul 2000.
Şiblî Numanî, Hz. Ömer, c. I, (Çev. Talip Yaşar Alp), Hikmet Yayınları, İstanbul 1986.
Taberî, Muhammed b. Cerir, Tarih-i Taberi, c. X, (Çev. Ebû’l-Kasım Payende), Esatir, Tahran 1375.
Tekin, Oğuz, “Sikke”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXVII, İstanbul 2009.
Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1965.
Uslu, Recep, “Horasan Tarihi”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1997.
Yakubi, Ülkeler Kitabı, (Çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları İstanbul 2002.
Yakut el-Hamevî, Mücemü’l-Büldan, c. III, Daru’l-Fikr, Beyrut (Trz).
Yaşaroğlu, Hasan, “Taberistan Zeydîleri”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1998.
Yılmaz, Saim, Mutazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2001.