OSMANLI’NIN CESUR YÜREK YALIN AYAK HABERCİLERİ YAHUT KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE “PEYK”

İnsanlık tarihi boyunca kadim medeniyetlerden günümüze değin insanoğlunun en temel gereksinimlerinden biri de iletişim ve haberleşme olmuştur. Bugünkü teknolojik ve modern halini alıncaya dek muhtelif nesnelere, araçlara ve sözcüklere yüklenen anlamlar iletişim ve haberleşmenin zeminini yapılandırmış, sonrasında gelişen teknolojinin kitle iletişim ve haberleşme araçlarına yönelik iltifatı yeni ve modern pek çok haberleşme aracını devreye sokmuş ve bugünkü formuna taşımıştır. Modern zamanların haberleşme araçlarının şekillenmesinde geleneksel haberleşmenin önemli kodlarından birine işaret eden “posta” teşkilatlarının ayrıcalıklı öneme haiz olduğu malumdur. Zira başlangıcı, göçebe yaşantıdan yerleşik kültüre geçilen devirlere kadar uzanan posta sisteminin gelişim ve dönüşümü, uygarlık tarihine denktir. Asurlular ve Persler’den başlamak üzere Roma’da sonrasında İslamiyet’in doğuşu ile birlikte Emevi ve Abbasi Devletleri’nde de posta sistemleri kurulmuştur. Osmanlı’ya gelindiğinde kısa sürede gelişen hükümdarlık ve genişleyen sınırlar merkezle yerel arasındaki iletişimin en kısa, en hızlı ve en güvenilir sağlanabilmesi gereğini doğurmuş Osmanlı resmî ulak sistemi dışında kalan, özellikle sultanın maiyetinde bulunup, onun haberlerini gerekli yerlere süratle bildirme vazifesine sahip özel kişiler saray bünyesinde görevlendirilmişlerdir. Bu kişilere bugünün postacısı anlamına da gelebilecek “peyk” adı verilmiştir. İlk zamanlar hızlı koşma kabiliyetleri sebebiyle bir tür "acele posta" hizmeti gören bu mesleki zümre, imparatorluğun yükseliş devirlerinden itibaren çeşitli merasimlerde solaklarla beraber "tören bölüğü" vazifesini de yerine getirmişlerdir. Osmanlı sultanının emrindeki cesur, fedakâr ve yalın ayak menzil almaları ile tarihe kaydedilen “peyk”ler ve onların klasik dönem manzum metinlerine yansıyan görüntüleri bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Gösterişli kıyafetleri, başlarına taktıkları külahları ve külahlarının tepesine takılmış ender bulunan tüylerle süslenmiş renkli sorguçları; vazifelerini layıkıyla yerine getirebilmek için ihtiyaç duydukları teber, hançer, nacak ve zilleri ile ortaya koydukları hâl ve tavırların şairlerce nasıl resmedildiğinin türlü alt başlıklar altında ele alınacağı çalışma Osmanlı topraklarına seyahat etmiş gezginlerin “peyk”lere ilişkin ayrıntılı notlarından da kesitler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Haberleşme, posta sistemi, Osmanlı, haberci, peyk, klasik Türk şiiri.

PDF

___

Abdülaziz Bey (1995). Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri, (Haz: Kazım Arısan, Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
AKKUŞ, Metin (2018). Nefi Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/ 57741,nefidivanipdf.pdf?0,[E.T.:20.04.2021]
AKSOYAK, İ. Hakkı (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, https: //ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.14.2021].
AVŞAR, Ziya (2017). Revânî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.04.2021].
BİLGİN, Azmi (2017). Nigarî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr /Eklenti/ 55757,nigari-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.04.2021].
BOSTAN, Mehmet Hanefi (1993). “Osmanlı Devleti’nde Yol ve Haberleşme Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları, Cilt: 82, Sayı:195, s.s: 63-67.
CAN, Ertuğrul (2005). Şuhûdî Dîvânçesi (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.
CHARDİN, Jean (2013), Chardin Seyahatnamesi: İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673, (Çev: Ayşe Meral), İstanbul: Kitap Yayınevi.
CHESNEAU, Jean (2013). D'Aramon Seyahatnamesi, (Çev: Işıl Everdi), İstanbul: Dergah Yayınları.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1977). Yahyâ Bey Dîvânı, İstanbul:Edebiyat Fakültesi Yayınları.
DEMİRALAY, Mehmet (2007). Hüdayi-i Kadim (16.yy) ve Dîvânı İnceleme-Tenkidli Metin, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
DOĞAN, Muhammed Nur (2007). Fatih Dîvânı ve Şerhi, İstanbul: Yelkenli Yayınları. ERDOĞAN, Mustafa (2017). Bursalı Rahmî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr /Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.04.2021].
ERKAL, Abdulkadir (1998). Lami`i Çelebi Ferhad u Şirin (Ferhâd-nâme) (İnceleme-Metin) ,Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
ERTUĞ, Zeynep Tarım (2007). "Peyk", İslam Ansiklopedisi, C.34, s.s 263-264.
ERÜNSAL, İsmail (2018). Tâcîzâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı, https:// ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.04.2021].
GERLACH, Stephan (2007). Türkiye Günlüğü (1577-1578) 2. Cilt, (Çev: Türkis Noyan) İstanbul: Kitap Yayınevi.
GIYNAŞ, Kamil Ali (2017). Pervâne Bey Mecmuası, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0, [E.T.: 20.04.2021].
HALAÇOĞLU, Yusuf (1995). "Klasik Dönemde Osmanlılarda Haberleşme ve Yol Sistemi", Çağını Yakalayan Osmanlı, IRCICA, Yayma Hazırlayanlar: Ekmeleddin İhsanoğlu, Mustafa Kaçar, ss. 13-21.
HALAÇOĞLU, Yusuf (1981). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilâtı Hakkında Bazı Mülâhazalar”, Osmanlı Araştırmaları, C.II, ss.123-132.
İPEKTEN, Haluk (2020). Karamanlı Nizâmî Dîvânı, https:// ekitap.ktb.gov.tr /Eklenti/73032,karamanli-nizami-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.O4.2021].
KAHRAMAN, Bahattin (1989). Arşî Dîvânı'nın Tenkidli Metni I.-II., Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
KARAKÖSE, Saadet (2017). Nev’îzâde Atâyî Dîvânı, https:// ekitap. ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0, [E.T.:20.04.2021].
KARAVELİOĞLU, Murat A. (2015). Mecmu‘a-i Kasâ’id-i Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KOÇU, Reşat Ekrem (2015), Topkapı Sarayı, İstanbul: Doğan Kitap.
KOÇU, Reşat Ekrem (1969). Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü, İstanbul: Sümerbank Kültür Yayınları.
KÖKSAL, M. Fatih (2012). "Edirneli Nazmî, Mecma’u’n-Nezâ’ir (İnceleme-Tenkitli Metin)", https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 , [E.T.: 20.04.2021].
KUTLAR, Fatma Sabiha (2017). Arpaemînizâde Mustafâ Sâmî Dîvânı, https:// ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf. pdf?0, [E.T.: 20.14.2021].
KURTOĞLU, Orhan (2017). Zâtî Dîvâni, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/ 56164,zati- divanipdf.pdf?0 [E.T.: 20.O4.2021].
KÜÇÜK, Sabahattin (1994). Bâkî Dîvânı, https: //ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0 [E.T.: 20.O4.2021]. MACİT, Muhsin (2017). Nedîm Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti /56214,nedim-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.O4.2021].
MENAVİNO, Jean Antonio (2011). Türklerin Hayatı ve Âdetleri Üzerine Bir İnceleme, (Çev: Harun Mutluay), İstanbul: Dergah Yayınları.
MENGİ, Mine (2014). Mesîhî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/74203, mesihi-divanipdf.pdf?0, [E.T.: 20.O4.2021].
MERÇİL, Erdoğan (2007). "Peyk", TDV İslam Ansiklopedisi, C.34, s.s 262-263.
NİCOLAY, Nicolas De (2014). Muhteşem Süleyman'ın İmparatorluğunda, (Çev: Şirin Tekeli, Menekşe Tokyay) İstanbul: Kitap Yayınevi. ÖNGE, Derya (2013). Klasik Türk Şiirinde Haberleşme, Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
ÖZDEMİR, Onur (1998). Türkiye’de Modern Posta Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişimi, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi. Eskişehir.
ÖZKAT, Mustafa (2005). Kara Fazlî'nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı (İnceleme - Tenkitli Metin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Mili Eğitim Basımevi.
PALA, İskender (2004). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
SARAÇ, M. Ali Yekta (2004). Emrî Divanı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
SCHWEİGGER, Salomon (2004). Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, (Çev: Türkis Noyan), İstanbul: Kitap Yayınevi.
SEYHAN, Köksal (2002). Livâyî Dîvânı (Metin-İnceleme), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
ŞENTÜRK, A. Atilla https://www.academia.edu/15060058/ Ok%C3%A7uluk_ Tarihine_Yeni_bir_Kaynak_Olarak_Osmanl%C4%B1_%C5%9, [E.T.:20.14.2021].
TARLAN, Ali Nihat (1992). Hayalî Bey Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
TARLAN, Ali Nihat (1992). Ahmed Paşa Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
VİLLANON, Cristobal de (2003). Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati, (Çev: Fuad Carım), İstanbul: Güncel Yayıncılık.
YAĞMUR, Bahri (1998). Hilâlî Dîvânı (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
YAŞAR, Akdoğan(2012). Ahmedî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti /10591, ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0, [E.T.: 20.14.2021].
YILDIRAN, İbrahim (2012). "Atlı Halkın Yaya Haberci Koşucuları: Peykler ve Performansları", Anadolu Uygarlıklarında Spor, (Ed: İbrahim Yıldıran, Timur Gültekin), Ankara: Spor Yayınevi Kitabevi, s.s. 188-201.