İslam Dünyasında İlimlerin Tasnifi Eserlerinde Matematiğin Konumu

Bilimlerin sınıflandırılması, antik çağlardan başlayarak birçok düşünür tarafından ele alınmış bir konudur. İlk sistematik sınıflandırma Aristoteles (MÖ 384-322)’in sınıflandırmasıdır ve kendinden sonraki ilimlerin tasnifi eserlerini etkilemiştir. İslam dünyasında ilimlerin tasnifi eserleri, çeviri yoluyla Arapçaya yeni aktarılan felsefî ilimlerin, dinî ilimlerle ilişkisini ortaya koymak amacıyla kaleme alınmaya başlamıştır. İslam düşüncesinde ilim tasnifi için filozofların ve din âlimlerinin benimsediği iki farklı yaklaşım vardır. İlk yaklaşıma göre; gerçek bilgi felsefî bilgidir ve dinî bilgiler amelî felsefenin dalıdır. İkinci yaklaşıma göre; vahiy en üst hakikattir, felsefi ilimler ise insan aklıyla ulaşılan ortak bilgilerdir. Bu makalede literatürden farklı olarak, İslam dünyasında kaleme alınmış ilimlerin tasnifi eserlerinde matematiğin konumu incelenmiştir. Çalışmada, İslam dünyasındaki ilim tasnifi eserleri arasından, temsil ve etki gücü göz önünde bulundurularak örneklem seçilmesi yoluna gidilmiştir. Filozofları temsilen Fârâbî ve İbn Sînâ; âlimleri temsilen ise Harizmî ve İbn Haldun seçilmiştir. Taşköprîzâde de aslında âlimlerin tasnif geleneğine mensup olmakla birlikte iki tasnif geleneğinin başarılı bir sentezini yapmış olduğundan çalışmaya dâhil edilmiştir. Diğer ilimlerin tasnifi eserleri hakkında kısa bilgi vermekle yetinilmiştir. İslam dünyasında; mantık, felsefe, tasavvuf, tarih gibi ilimlerin, bazı tasniflerde ilimler arasında sayılıp, bazılarında sayılmadığı görülmektedir. Ancak hem filozofların hem de din âlimlerinin yaptıkları tüm tasniflerde, matematik, ilimler kategorisi içerisinde yer almıştır. Antik çağlardan beri matematiğin bir ilim olduğu konusunda fikir birliği olduğu görülmektedir. Matematiğin konumu genel olarak felsefî ilimler, hikmet ilimleri, nazarî (teorik) ilimler başlıkları altındadır. Yalnızca matematiğin uygulamaya yönelik bazı konularının, amelî (uygulamalı) ilimlere dâhil edildiği görülmüştür. Matematiğin dalları genellikle, Antik Yunan sınıflama geleneğindeki gibi aritmetik, geometri, astronomi, müzik şeklinde sınıflandırılmıştır. Matematiğin ilimler arasındaki sıralamasında varlık kategorisi etkili olmuştur. Böyle bir sıralama, ilimlerin önem derecesi ile ilgili değildir, ilimlerin maddeyle ilişkilerinden kaynaklıdır. Buna göre, zihinde maddeden soyutlanabilir ama dış dünyada soyutlanamaz olmasından dolayı matematik orta ilim kategorisindedir. Filozofların ve din âlimlerinin ilim olarak matematiği ele alış biçimlerinde önemli bir farklılık görülmemiştir. Filozoflar ve âlimler ortak olarak matematiği, faydalı ve gerekli olarak görmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler:

İslam medeniyeti, ilim tasnifi, filozoflar, din âlimleri, matematik

The Location Of Mathematics In The Works Of Classification Of Sciences In Islamic World

ABSTRACT The classification of the sciences is an issue which has been dealt by many thinkers starting from ancient times. The first systematic classi- fication is the classification of Aristotle (384-322 BC) and has influ- enced the subsequent classification of sciences. The works of the clas- sification of the sciences in the Islamic world have begun to be written in order to reveal the relationship between the philosophical sciences which have been transferred to Arabic by translation recently and the religious sciences. There are two different approaches which philoso- phers and religious scholars adopt for the classification of science in Islamic thought. According to the first approach; true knowledge is philosophical knowledge and religious knowledge is a branch of op- erative philosophy. According to the second approach; revelation is the highest truth, and philosophical sciences are common knowledge reached by the human mind. In this article, unlike the literature, the position of mathematics in the works of classification of the sciences written in the Islamic world has been examined. In the study, selec- tion of sampling has been made among the works of science classi- fication in the Islamic world, taking into consideration the power of representation and influence. Fârâbî and İbn Sînâ have been chosen to represent the philosophers; Harism and Ibn Khaldun have been cho- sen to represent the scholars. Taşköprîzâde has also been included in the study since he made a successful synthesis of the two classification traditions, although he originally belongs to the classification tradition of scholars. It has been contented with giving brief information about the other works of classification of science. In the Islamic world; It is seen that the sciences such as logic, philosophy, mysticism and history are counted among the sciences in some classifications and not count- ed in others. However, in all the classifications made by both philos- ophers and religious scholars, mathematics has been included in the category of sciences. Since ancient times, it has been seen that there is a consensus that mathematics is a science. The position of mathemat- ics is generally under the headings of philosophical sciences, wisdom sciences, theoretical sciences. It has been seen that only some of the practical subjects of mathematics have been included in operational sciences. The branches of mathematics have been generally classified as arithmetic, geometry, astronomy and music, as in the ancient Greek classification tradition. The category of being has been effective in the ranking of mathematics among sciences. Such a ranking is not related to the degree of significance of the sciences but related to the rela- tionship of the sciences to the substance. Accordingly, mathematics is in the middle science category because it can be abstracted from the matter in the mind, but it cannot be abstracted from the matter in the outside world. No significant difference has been seen in the way philosophers and religious scholars handled mathematics as a science. Both philosophers and scholars have seen mathematics as useful and necessary.

Keywords:

Islamic civilization, classification of science, philosophers, religious scholars, mathematics,

PDF

___

Akkanat, Hasan (2008). “İbn Sina’nın Aklî Bilimlerin Bölümleri Adlı Risalesinin Çeviri ve İncelemesi”, Dini Araştırmalar 11, No. 31: 195-234.
Akpınar, Hüseyin (2005). “İlimler Tasnifinde Mûsikînin Yeri”, İSTEM, No. 5: 191-201.
Akyol, Aygün (2011). “İbn Haldun’un İlim Anlayışında Felsefe ve Tarih Tasavvuru”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10, No. 20: 29-59.
Arıcı, Mustakim. (2016) “İlimler Tasnifi Literatüründe Ahlâk İlmi”, Mukaddime 7, No. 1: 1-29.
Başkan, Ömer (2012). “Taşköprîzâde’nin Miftâhu’s-Sa’âde’si Bağlamında Osmanlı İlimler Tasnifi Geleneğinde Tefsir Tarihi Algısı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, No. 21: 135-161.
Çaldak, Süleyman (2005). “Taşköprülüzâde’nin Mevzû’âtu’l Ulûm’undaki İlimler Tasnîfi Üzerine”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15, No. 2: 115-146.
Çelik, Muhammed İkbal (2011). Marifetname’de Tabiat İlimleri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi.
Çetinkaya, Yalçın (2014). “Fârâbî’nin “İlimler Sayımı” ve Mûsikî”, Medeniyet Düşünürü Fârâbî Uluslararası Sempozyumu, Eskişehir.
Çınar, Selime (2014). Farabi’den Taşköprizade’ye: İslam Medeniyetinde İlimler Tasnifinin Gelişimi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi .
Çıtır, İlhami (2007). Fârâbî Ve İbn Sînâ’da İlimler Sınıflandırması, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Duman, Ali (2004). “Taşköprüzâde Ahmed Efendi ve Mevzu’âtu’l-’Ulûm’da Yer Alan Usul Ve Fıkıh İle İlgili İlimler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, No. 5: 47-64.
Elçibey, Ebulfez, ve Muhammet Kemaloğlu (2014). “X.-XVII. Yüzyıllarda Yakın ve Orta Doğu’da Bilimlerin Tasnifi Tarihi”, Pamukkale University Journal Of Social Sciences Institute/Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 19: 75-90.
Fârâbî (1990). İhsa’ül-Ulum (İlimlerin Sayımı), Çeviren Ahmet Ateş, İstanbul: Meb Yayınları.
Gökbulut, Süleyman (2007). “İlim Tasnîflerinde Tasavvufun Yeri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8, No. 19: 245-264.
Harizmî (2019). İlimlerin Anahtarları (Mefâtîhu’l-Ulûm Mefâtîhu’l-Ulûm), Çeviren Aygün Akyol ve İclâl Arslan, Ankara: Elis Yayınları.
İbn Haldun (1996). Mukaddime, Çeviren Zakir Kadiri Ugan, II Cilt. İstanbul: Meb Yayınları.
Koç, Yahya (2019). “Taşköprülü-Zâde Ahmed Efendi’nin Miftâhü’s- Sa’âde’sinde Tarih İlminin Yeri”, History Studies (13094688) 11, No. 1: 203-223.
Meçin, Mahmut (2014). “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, No. 1: 427-458.
Molla, Kemal Faruk (2005). “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Divan: Disiplinler arası Çalışmalar Dergisi, No. 18: 245-273.
Peker, Hidayet (2009). “İbn Hazm’ın İlimler Tasnifi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18, No. 1: 319-329.
Şimşek, Murat (2019). “Kâtip Çelebi’de Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri ve Matematik ve Astronomi Bilmeyen Fakihin Eleştirisi”, Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, No. 8: 13-36.
Şulul, Cevher (2002). “İslam Felsefesinde İlimlerin Sınıflandırılması Geleneği”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, No. 6: 83-93.
Taşköprîzâde Ahmed Efendi (1895). Mevzûâtu’l-Ulûm, Çeviren Kemaleddin Mehmet Efendi, İstanbul: Dersaadet: İkdam Matbaası.
Treiger, Alexander (2011). “Al-Ghaza-li-’s Classifications Of The Sciences And Descriptions Of The Highest Theoretical Science”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16, No. 30: 1-32.
Turgut, Ali Kürşat (2019). “Ebû Hayyân Tevhîdî’nin İlimler Tasviri: Risâle Fi’l-Ulûm”, Diyanet İlmi Dergi 55, No. 2: 525-551.
Türker, Ömer (2011). “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 3, No. 22: 533-556.
Uyanık, Mevlüt, ve Aygün Akyol (2015). “Farabi’nin Medeniyet Tasavvuru ve Kurucu Metni Olarak-İhsâu’l-Ulum-Adlı Eserinin Tahlili”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15, No. 1: 33-66.
Yıldırım, Ali (2018). “İshâk Bin Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2, No. 2: 163-178.
Yıldırım, Ömer Ali (2017). “Ebü’l-Berekât El-Bağdâdî’nin Bilgi Anlayışı Ve İlimleri Tasnifi”, International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic 12, No. 20: 337-356.