İslam cebirinde ve gelenbevî'de matematiksel notasyon sistemi

Bu makalede, kendi döneminde Batılılarca da takdir edilmiş olan bir Osmanlı âlimi İsmail Gelenbevî'nin (18. yüzyıl) Hisâbiiİ-Küsûr adlı eseri incelenerek, Gelenbevî'nin cebirsel sembolizme yaptığı katkıyı ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Çalışmamızda, İslam klasik geleneğinin son temsilcisi olan Gelenbevî'nin yaşadığı döneme kadar yetişmiş İslam cebircilerinin en önemlilerinin eserleri taranarak, İslam dünyasının oluşturduğu kendine özgü matematiksel sembolizmin Gelenbevî'ye dek kesintisiz devam edip etmediği ve ne ölçüde geliştirildiği ele alınmıştır. Ayrıca, İslam dünyasında ve Avupa'da matematiksel sembolizmin gelişmesi de karşılaştırılmıştır. Bulgularımıza göre, İslam dünyası Avrupa'dan yaklaşık bir asır kadar önce kendine özgü bir matematiksel notasyon sistemi kurmayı başarmış ve bu notasyon sistemi Gelenbevî'ye dek gelişerek devam etmiştir. Endülüslülerin (Batı İslam dünyası) katkısı olarak bilinen, (büyük ihtimalle) Magribli matematikçilerce Osmanlılara nakledilen ve 16. yüzyılda olgunlaştırıldığı düşünülen matematiksel sembolizmin esasında 18. yüzyıl âlimlerince ikmal edildiği sonucuna varılmıştır. Bu çalışmada ağırlıklı olarak Arapça ve Osmanlıca yazma eserlerden yararlanılmış, bunlardan elde edilen bilgiler İngilizce ve Türkçe kaynaklarla bütünleştirilerek incelenmiştir.

The mathematical notation system in the islamic algebra and in gelenbevi's thought

In this article, we have analized how mathematical notations were used by Gelenbevî who was the last represent among scholars solving problems by using the classsical mathematical methods. Also we have investigated development of mathematical notation system in both Islamic world and Europe. According to the results we have found, mathematical notation system had been founded in the Islamic world nearly hundred years earlier than Europe, and it had been continued to develop until the 18th century. So Gelenbevî applied the best forms of mathematical symbols in his book titled Hisâb el-Küsûr peculiar to Islamic world.

PDF

___

1. Yazmalar
Abdürrahim el-Mar'aşi, Şerhu Hulasatiî-Hisâb, Laleli nr. 2742, Süleymaniye Kütüphanesi.
İbnü'l-Bennâ, Telhîsü A'mâli Hısâb, Reşit Efendi nr. 1147/1, Süleymaniye Kütüphanesi.
İbnü'l-Bennâ, (Hicri 1154), Kıtâbu Usûli fiÎ-Cebr veî-Mukabele, Bağdatlı Vehbi nr. 1006/3,
Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Gazi, Buğyetü't-Tullâb ft Şerhi MünyetüPHsâb, Laleli nr. 2765/3 ve Laleli nr. 2752,
Süleymaniye Kütüphanesi. İbn Hamza el-Magribi, Tuhfetüî-A'dâd, Esad Efendi nr. 3151/2, Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Piri, el~Yevâkîtüî~Mufassalât bi'Le'âli'n-Neyyirât ft A'mâli Zevâtiî-Esmâ vet~Munfaşılat, Yazma Bağışlar nr. 2108/4, Süleymaniye Kütüphanesi.
İsmail Gelenbevî, Hısabül-Küsûr, Kandilli nr. 79/1, Kandilli Rasathanesi; Bayezid Umumi nr. 4494, Bayezıt Devlet Kütüphanesi ve Esad Efendi nr. 3160, Süleymaniye Kütüphanesi.
Muhammed el-Gamrî, Kurratü 1-Ayneyn fi İstihrâci Mâleyni Mechûleyn, Reşit Efendi nr. 1147/5 ve Yazma Bağışlar nr. 1347/5, Süleymaniye Kütüphanesi.
Ragıp Paşa Hocası, Şerhu 1-Hâvi fi t-Hısâb, Hamidiye nr. 873/4, Süleymaniye Kütüphanesi. Şekerzade Feyzullah Sermed, Emsiletü 't-Telhîs li-lbni t-Bennâ veî-Hâvîli-Ibni 1-Hâim,
Esad Efendi, nr. 3150/2 , (Müellif Nüshası), Süleymaniye Kütüphanesi.
2. Diğer Kaynaklar
Bursalı Mehmet Tahir (1975), Osmanlı Müellifleri, c. 3, yayına hazırlayan: İsmail Özen, İstanbul: Meral yayınevi.
Cajori, Florian (1928), History of Mathematical Notations, c. 2, Chicago: The Open Court Publishing Company.
Demir, Remzi (2008), "Salih Zeki Bey'in Journal Asiatique'de Yayımlanan Notation Algebrique Chez les Orientiaux Adlı Makalesi", Ortaçağ İslâm Dünyası'nda Bilim ve Teknik, s. 85-102, Ankara-. Lotus Yayınevi.
Fazlıoğlu, İhsan, (1993), "Cebir", TDVİslâm Ansiklopedisi, c. 7, s. 195-201, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Gökdoğan, Melek Dosay, İstanbul'un Cazibesine Kapılan Bir Matematikçi: Mağribi, yayımlanmamış bildiri metni.
Gökdoğan, Melek Dosay,1992), "Matematik Rönesansına İslam Dünyasının Etkisi", Araştırma,c. 14, s. 147- 158, Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi.
İhsanoğlu, Ekmeleddin (1999), Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, c. 1, İstanbul: İRCİCA.
İzgi, Cevat (1997), Osmanlı Medreselerinde Mm, c. 1, İstanbul: İz yayıncılık.
Kline, Morris (1972), Mathematical Thought from Ancient to Modern Times, Newyork: Oxford University Press.
Mardin, Ebu'1-Ulâ (1951), Huzur Dersleri, c.2, yayına hazırlayan: İsmet Sungurbey, İstanbul.
Özen, Şükrü (1993), "İbn Kunfüz", TDV İslam Ansiklopedisi, c.20, s. 143-144, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Rosenfeld, Borris, ve Ekmeleddin İhsanoğlu (2003), Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-13th C.), İstanbul: İRCİCA
Salih Zeki (2004), Âsâr-ı Bakiye, c.3, yayına hazırlayanlar: Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Mutlu Kılıç, Ankara: Babil yayınevi.
Sanford, Vera (1958), History of Mathematics, Massachussets: Houghton Mufflin Company.
Smith, David (1958), History of Mathematics, c. 1, Newyork: Dover Publication.