198207

OSMANLI ŞER‘İYE MAHKEMELERİNDE KÂTİPLERİN KADILARA VEKALET ETMESİ

Osmanlı şer‘iye mahkemelerinde hüküm makamı olarak kadılar yer almıştır. Kadılara mahkeme işlerini yürütürken nâib ve kâtipler başta olmak üzere çeşitli görevliler yardımcı olmuştur. Kadıların mahkemede bulunmadığı hallerde nâibler kadı yerine uyuşmazlıklara bakmış ve hüküm vermiştir. Rastladığımız bazı şer‘iye sicillerinde ise başkâtiplerin kadının bulunmadığı hallerde tıpkı nâib gibi kadıya vekalet edebildiği görülmüştür. Şer‘iye sicilleri dışında literatür ve mühimme defterlerinden faydalanılarak konu incelenmiş ve elde edilen bulgular şu şekilde olmuştur: İslam hukuku kâtiplerin bazı hallerde kadıların yerine geçerek hüküm kurabilmesini kabul etmiştir. İslam devletlerinde bu yönde uygulamalar mevcut olmuştur. Osmanlı yargılama hukukunda da kâtipler kadılara vekaleten mahkeme işlerini yürütebilmiştir. Başkâtipler kadı veya nâibin görev yerine geç gelmesi, herhangi bir sebeple mahkemede bulunmaması, azledilmesi veya vefat etmesi halinde mahkemede kadıya vekaleten görev alabilmiştir. Kâtipler ise özellikle mahkeme dışında yapılması gereken keşif gibi işlemleri kadıya vekaleten yerine getirebilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kâtip, kadı, vekil, şer‘iye mahkemesi, şer‘iye sicilleri

Deputisation of Clerks to Kadis in Ottoman Sharia Courts

In the Ottoman sharia courts, kadis were the judgement authority. The kadi was assisted by various officials, especially nâibs and clerks, in the conduct of court affairs. In cases where the kadi was not present in court, nâibs dealt with disputes and issued judgements instead of kadi. In some of the kadi records we have come across, it has been observed that the chief clerk could deputise the kadi in the absence of the kadi, just like the nâib. Apart from the kadi records, the subject was analysed by making use of literature and books of mühimme, accordingly the findings were as follows: Islamic law recognises that clerks may, in some cases, substitute the judges and make judgements. There had been practices in this direction in Islamic states. Also in Ottoman jurisdictional law, clerks were able to conduct court affairs by deputising kadis. The chief clerks could deputise for the kadi or nâib in the event that the kadi or nâib arrived late, was absent from court for any reason, was dismissed, or died. Clerks, on the other hand, were able to carry out procedures such as discoveries that had to be carried out outside the court on behalf of the kadi.

Keywords:

Clerk, kadi, deputy, sharia court, kadi records,

PDF

___

12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572) <Özet- Transkripsiyon ve İndeks> I Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1996.
85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041 (1042)/1630-1631 (1632) ) <Özet-Transkripsiyon-İndeks> Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2002.
Afyoncu, Erhan ve Ahıshalı, Recep. “Kâtip”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25 (2022): 53-55.
Ahıshalı, Recep. “Muhzır”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31 (2020): 85-86.
Akgündüz, Ahmed. İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı Kamu Hukuku C. 1. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011.
Akman, Ahmet. “1917 Tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iyye Kararnâmesi veTahlili”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985.
Alaaddin Ata Melik Cüveynî. Tarih-i Cihan Güşa. Çeviri: Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
Arsal, Sadri Maksudi. Türk Tarihi ve Hukuk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Aslan, Nasi. İslâm Yargılama Hukukunda “Şühûdü’l Hal” Jüri Osmanlı Devri Uygulaması. Adana: Karahan Kitabevi, 2018.
Atar, Fahrettin. İslam Adliye Teşkilatı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
Atar, Fahrettin. “Mahkeme”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27 (2003): 338- 341.
Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi Dersleri. Konya: Mimoza Yayınları, 2012.
Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 2014.
Bayındır, Abdulaziz. İslâm Muhâkeme Hukûku (Osmanlı Devri Uygulaması). İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
Bolat, Cahide. “Tanzimat Dönemi’nde Kadılık Kurumu (1839-1876)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1993.
Cin, Halil ve Akgündüz, Ahmed. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2011.
Cin, Halil ve Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2018.
Çavdaroğlu, Mustafa. “61 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (S.1-100) H.1124- 1125/M.1712-1713”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2013.
Çoban, Halil. “206/3 Numaralı Urfa Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (367 – 602)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, 2018.
Demir, Abdullah. Mufassal Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Astana Yayınları, 2019.
Demirbağ, Hacer. “509 Numaralı Afyon Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2007.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2017.
Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi C. 3. Proje yürütücüsü: Abdulkerim Ünalan. Editör: Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası). İstanbul: Arı Sanat, 2017.
Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku. İstanbul: Arı Sanat, 2019.
Gözen, Ramazan. “Beşiktaş Mahkemesi 62 Numaralı Şer‘iye Sicili Defteri (H. 1061-M. 1601)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
Gürler, Necmettin. “212 Numaralı Şer‘iye Sicili (H.1270- 1273/M.1853-1856) Transkripsiyon ve Değerlendirme”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2001.
İstanbul Kadı Sicilleri. Proje yöneticisi: M. Akif Aydın. Editör: Coşkun
Yılmaz. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2014.
Karakuş, Sadık Emre. “XIX. Yüzyıl Başlarında Edirne Mahkemesi ve Çalışma Düzeni”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi. 2/1 (2018): 141-174.
Kaşgarlı Mahmud. Divan-ı Lûgat-it Türk C. I-II-III. Çeviri: Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
Kaşgarlı Mahmud. Divan-ı Lûgat-it Türk C. IV. Çeviri: Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018. Kavak, Nuri. “Kırım’ın Karasu Kazası 1683-1744 (Şer‘iyye Sicillerine Göre)”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2008.
Kavak, Nuri. “Osmanlı Muhakeme Sisteminde Katiplik Mesleğinin Yeri ve Önemi”. Pamukkale Journal Of Eurasian Socioeconomic Studies. 2/2 (2015): 1-10.
Kaya, Fatih Mehmet. “96 No’lu Kütahya Şeriyye Sicili’nin (I. Kısım) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, 2013.
Kayar, Betül. “Osmanlı Yargı Teşkilatında Nâib”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi. 1 (2020): 189-234.
Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
Keleş, Hamza. “H.1334/M.1915 Tarihli Şer’iyye Siciline Göre Yozgat Vakıfları”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 1990.
Kılınç, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemi Olarak Muslihûn: Osmanlı Arabuluculuğu”. II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri 2. (2016): 15-81.
Kılınç, Ahmet ve Kayar, Betül. “Osmanlı Yargılama Hukukunda ‘Şuhûdü’l Hâl’in Fonksiyonun Yeniden Değerlendirme Gerekliliği”. Adalet Dergisi. 62-63 (2019): 33-48.
Kılınç, Ahmet ve Öztürk, Merve Nur. “Osmanlı Yargılama Hukukunda Şuhûdü’l Hâlin Statü ve Mesleklerinin Tahlili”. NEÜHFD. 4/1 (2021): 185-205.
Kırmızıgül, Mustafa. “6/702 Numaralı Üsküdar Şer‘iye Mahkemesi Sicil İ’lâmları (H. l289-1290/M.1872-1873)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2002.
Korkmaz, Ömer. Osmanlı Aile Hukuku (18. Yüzyıl Adana Örneği). Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kâtip”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25 (2022): 49-52.
Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Kitap, 2016.
Özdemir, Rifat. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı) 1785-1840. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
Öztürk, Merve Nur. “Osmanlı Yargılama Hukukunda Şuhûdü’l Hâl”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2021.
Öztürk, Said. “Kassam”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24 (2021): 579-582. Serahsî. Mebsût C. 16. Editör: Mustafa Cevat Akşit. Tercüme Eden: Soner Duman/Osman Güman. Tahsis Eden: Hamdi Döndüren/Fahrettin Atar. İstanbul: Gümüşev Yayınları, 2018.
Şer‘iye Sicilleri C. II. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1989.
Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü’l Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”. Bilig. 44 (2008): 25-44.
Turan, Osman. “Selçuk Türkiye’sinde Faizle Para İkrazına Dair Hukukî Bir Vesika”. Belleten. 16/62 (1952): 251-260.
Üçok, Coşkun ve Mumcu, Ahmet ve Bozkurt, Gülnihal. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Turhan Kitabevi, 2017.
Yeneroğlu, Sibel. “144 Numaralı (1805/1806-1806/1807 M.) (1220- 1221 H.) Beşiktaş Şer’iyye Sicili”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2016.
Yıldırım, Ayşe. “152 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1092 / 1681-82)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2013.
Yılmaz, Fikret. “Amasya’nın Bir Numaralı Şer‘iye Sicili”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 1987.
Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Yurtseven, Yılmaz. “İslam-Osmanlı Muhakeme Hukukunda Şahitlik Müessesesi”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi. 2 (2018): 85-139.
Yurtseven, Yılmaz ve Kayar, Gürcan. “Osmanlı Muhakeme Hukuku’nda Şuhûdü’l Hâl”. AÜHFD. 8/1(2018): 57-77.
Yurtseven, Yılmaz ve Şahin, Gamze Nur. “Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Padişahın Yargı Yetkisi”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi. 1 (2016): 159-206.
Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. Çeviri: Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.