Mahkeme kayıtlarına göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Diyarbekir’de gayrimüslimler

Hz. Peygamber döneminden itibaren yapılan zimmet antlaşmalarıyla, İslam hâkimiyetini tanıyan gayrimüslimler, kendi din ve kültürlerini muhafaza ederek Müslümanlarla bir arada yaşama imkânına kavuşmuşlardı. İslam hukukuna göre zimmet antlaşmasıyla gayrimüslimlerin her türlü can ve mal emniyeti devlet güvencesi altına alınmış; onlara inanç ve ibadet hürriyeti sağlanmış, ruhanî reislerine beratlar verilmiş, devlet hizmetinde bulunanlardan çeşitli vergiler alınmamıştır. Bu makalede Osmanlı Devleti’nin kendi hâkimiyeti altında yaşayan gayrimüslimlere İslam’ın tanıdığı bu haklar çerçevesinde muamele ettiği kısaca belirtildikten sonra Diyarbakır’da asırlarca Müslümanlarla beraber aynı şehri, aynı mahalleyi, aynı pazarı vs. paylaşan gayrimüslimlerin XVII ve XVIII. yüzyıldaki durumları şer’iye kayıtları ve bunları destekleyen kaynaklar ışığında açıklanmaya çalışıldı.

Nonmuslims in Diyarbekır according to qadi registers in XVII. and XVIII. centuries

Non-Muslims who accept the dominance of Islam, from time of debt agreement which was signed during the period of the Prophet Muhammed, had attained the opportunity to live with Muslims, saving their religion and culture. According to Muslims religious laws, non-Muslims’ lives and goods were guarded by the state and freedom of belief and worship was granted to them. The religious leaders were given freedom, and those who served for the Ottoman Empire were exempted from paying a number of tax. In this article, after presenting how the Ottoman Empire treated to the nonmuslims living under its administration, the situations of non-Muslims who shared the same city, district, bazaar and so forth with Muslims in Diyarbakır for the years between XVII. and XVIII. centuries were explained in the light of Qadi registers and the documents that support them.

PDF

___

1- Akgündüz, Ahmet. Şer’iye Sicillleri, II, İstanbul, 1988.
2-Âmid Mahkemesi 3754 Numaralı Sicil.
3-Âmid Mahkemesi 3715 Numaralı Sicil.
4-Âmid Mahkemesi 3774 Numaralı Sicil.
5-Âmid Mahkemesi 3712 Numaralı Sicil.
6-Âmid Mahkemesi 3828 Numaralı Sicil.
7-Âmid Mahkemesi 3709 Numaralı Sicil.
8-Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi, II, Ankara, 1990.
9- Cahen, CL. “Zimme”, İA, XIII, İstanbul, 1986, s. 566-571.
10- Cami‘u’s-Sağír, VI, Mısır, 2003.
11- Cin, Halil - Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi, 2003.
12- Erkal, Mehmet. “Cizye” DİA, VIII, İstanbul, 1993, s. 42-48.
13- Günay, Ramazan. “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Ahkâm-Şikâyet Kayıtlarına Göre), (Basılmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, Kayseri), s. 180.
14- Holt, P.M. -A-K-S- Lambton-B-Lewis, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, IV, (Çev. Hamdi Aktaş vd.) İstanbul, 1989.
15- Kallek, Cengiz. “Haraç”, DİA, XVI, İstanbul, 1997, s.71-90.
16- Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, I, İstanbul, 1982.
17- Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Hoşgörü” Türkler Ansiklopedisi, X, Ankara, 2002, s. 400- 420.
18-Keşfü’l-Hafa, II, Halep, Tarihsiz. s. 360. 17-Korkusuz, Şefik. Seyahatnamelerde Diyarbekir, İstanbul, Tarihsiz.
19-Köksal, Muhammed Asım. İslam Tarihi (Medine Devri), I, İstanbul, 1975.
20-Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, Ankara, 1985.
21- Ortaylı, İlber. “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi”, Türkler Ansiklopedisi, X, Ankara, 2002, s. 393-400.
22- Özcoşar, İbrahim. “315 Numaralı 1154-1155 /1741-1742 Tarihli Diyarbakır Şer’iye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi,” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Anabilim Dalı Tarih Eğitimi Bilim Dalı, Diyarbakır, 2000), s. 319.
23-Özel, Ahmet. “Gayrimüslim” DİA, XIII, İstanbul 1996, s. 420.
24- Sarıçam, İbrahim. Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 2006.
25- Şeker, Mehmet. Anadolu’da Bir arada Yaşama Tecrübesi, Ankara, 2005.
26- Tuncer, Orhan Cezmi. Diyarbakır Kiliseleri, Ankara, 2002.