İslâm hukuk metodolojisindeki te’vilin hüküm istinbâtında yeri ve önemi hakkında örneklerle genel bir değerlendirme (yorumbilim tekniği)

İslâm fıkıh usulünün kendi içsel dinamiklerinden hareketle varlık bulmuş olan “te’vil metodolojisi”, fakîhlere nasları anlama ve/veya yorumlama konusunda büyük bir açılım ve kolaylık sağlamıştır. Hiç kuşkusuz âlimlerin geliştirmiş oldukları bu “te’vil metodolojisi”, İslâm dininin naslarının, doğru anlaşılmasında büyük önem arz etmektedir. Öyle ki, “te’vil metodolojisi”, mezhep ekollerine de bir kısım görüş ve yaklaşımlarını temellendirme ve gerekçelendirme konusunda çok önemli fırsatlar ve imkânlar sağlamıştır. Bu yöntem, ilk dönemle sınırlı kalmamış, bugün dahi pek çok nassın yeniden yorumlanmasına imkân vermiştir. Te’vilin, nasları doğru “anlama ve yorumlamada” İslâm hukukuna dinamizm/yürürlük kazandıran en önemli metotlardan biri olduğu da kuşkusuzdur. Zira nasların, hem zâhirî hem de bâtınî manalarının olduğu gerçeğinden hareketle hüküm bildiren “zâhirî manaları” yanında, “hikmet içeren bâtınî” yönlerinin de bulunduğu kabul edilir. Bu nasların i’câzının bir gereğidir. Esasen sosyal gelişmeler karşısında günümüzde de aklî ve/veya naklî delil sebebiyle, nassın zâhirî manasının anlaşılmasını men eden bu te’vil yönteminden hüküm çıkarmada pek çok alanda istifade edilebilir. Biz bu çalışmamızda İslâm hukuk metodolojisindeki te’vilin yeri ve önemini ele alarak, bu zihinsel çaba ve tasavvurun örneklerle İslâm hukukuna kazandırdığı dinamizm/yürürlük yanında, hayatın ve nasların ilk anlamlarına/maksatlarına döndürülmesindeki gayretlere, müspet bilimin verilerinin pratiğe uyarlanması ile hukuk bilimine katkılarına yer vermiş bulunmaktayız.

A general assessment ith the examples about the importance and place of interpretation (Ta'wil) of removing the terms in the methodology of islamıc law (hermeneutics technique)

The methodology of Ta’wil (gloss), has come into being by the internal Dynamics of the methodology of Islamic jurisprudence, provides ease of scholars (faqih) about interpretation and understanding Islamic texts. Without doubt the methodology of gloss which scholars were developed that was of great importance in understanding the Texts of Islam. So, the methodology of gloss provided great opportunities and possibilities about grounding and justification of some views and justification of Islamic sects. This method was not only limited to first period but also even today many of the Islamic text make it possible to reinterpret them. there is also no doubt that the Ta’wil is a very important method for bringing dynamism and enforcement of Islamic law concerning the correct understanding and interpretation of texts. Taking into consideration the fact that Islamic texts have both apparent meaning and both esoterically meaning, It is generally accepted that besides the apparent meanings of the aspects of wisdom, including esoterical containing. This is a requirement of brevity of Islamic texts. In fact, it can be benefited from this the methodology of Ta’wil in many areas. The methodology of ta’wil, today in the face of social developments because of mental and evidence, has been banned from understanding of the apparent meanings. In this study, taking the importance and place of Ta’wil in the methodology of Islamic law, it is aimed to contribute to the science of law. This contributions are dynamism/ enforcement of Islamic law that brought by mental effort and imagination, the effort of the conversion about the first meaning of life and the Islamic texts, adaptation to practice of data of positive science.

PDF

___

ABDÜLGAFFÂR, Seyyîd Ahmed, et-Te’vîlu’s-Sahîh li’n-Nassi’d-Dînî, İskenderiye: Dâru’l- Ma‘riftei’l-Câmi’iyye, 2005.
AHMED B. HANBEL, Müsned, V, Beyrut 1969.
AHMET EMİN, Duha’l-İslâm, III, Beyrut 1936.
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, III, TDK Yayınları, Ankara 1998.
AKTAN, Hamza, “Çağdaşlaşma Sürecinde İslâm Hukuku", Adlı Tebliği, İslâm ve Modernleşme, II.
Kutlu Doğum İlmi Toplantısı, İSAM. Yayınları, İstanbul 1997.
ACAN, İsmail, „Osmanlı Kanunnamaleri ve İslâm Ceza Hukuku“ Adlı makalesi, DEÜ.İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı. XIII-XIV, İzmir 2001.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri, I, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1990.
ALİ HAYDAR, Usul-i Fıkıh Dersleri, Fatih Matbaası, İstanbul trs.
Apaydın, Yunus, "İctihad", DVİA, XXI, s. 432–445.
_________, “Haberi Vâhid Md”, DVİA, XIV, s. 355–362.
_________, “Nas Md”, DVİA, XXXII, s. 391–392.
_________,, “Te’vil Md”, DVİA, XXXXI, s. 28–31.
_________,İslâm Hukukunda Deliller Ve Yorum Metodolojisi(I-II)(trc. Yunus Apaydın), Rey Yayıncılık, İstanbul, 2002.
_________,Yunus, “Klasik Fıkıh Usulünün Yapısı ve İşlevi”, İslâm Hukuku Araştırmalar Dergisi, sayı (2003).
_________,Yunus, “Nasları Anlamada Yetki ve Yöntem Sorunu”, Marife, Konya 2002, II/1, s. 7-24, s. 10-12.
ARAL, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, Filiz Yayınevi, İstanbul 1991.
ATAR, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
ATİK, Aydın, İbn Cerîr et-Taberî’nin Kur’ân Anlayışı ve Te’vil Tercihleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004.
AYDÜZ, Davut, Tefsîr ve Te’vîl Kelimeleri Arasındaki Farklar, http:www.yeniumit.com.tr.
BAKILLÂNÎ, Ebu Bekr Muhâmmed b. Tayyib b. Muhâmmed Basri, et-Takrib ve'l İrsâd es-Sagir, Muessesetu’r-Risale, I, Beyrut 1998.
Bardakoğlu, "Ribâ Md ", İİİGYA, III, s. 584.
_________,el-İtkân fi Ulumu’l-Kur’ân, Kahraman Yayınları, İstanbul 1978.
BARDAKOĞLU, Ali,"İslâm Hukuku Araştırmalarında Gelenekçilik", Adlı Tebliği, 19 MÜİFD, Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu, 19 MÜİFY, 27–30 Haziran Samsun 1989.
_________, “Âmm Md”, DVİA, II, s. 552–553.
BAYRAV, Süheyla, Filolojinin Oluşumu, İstanbul 1998.
BİLGE, Necip, Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, Ankara 1990.
BİLGİSEVEN, Kurtkan Amiran, "İçtihat Yetersizliğinden Doğan Problemler" Adlı Makalesi, Din Eğitimi Araştırmalar Dergisi,sa. 2. İstanbul 1995.
BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukukî İslâmiyye ve İstılahatı Fıkhıyye Kamusu, Bilmen Yayınları, IVIII, İstanbul 1985.
BUHÂRÎ, Ebu Abdullah Muhâmmed b. İsmail, el-Câmiu’-Sahih, (Sahihu’l- Buhârî) Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
CÂBİRÎ, M. Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, (çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak- Ekrem Demirli), Kitabevi Yayınları, İst. 1999.
CESSÂS, Ebu Bekr Ahmet b. Ali er Râzî, el-Fusûl fi’l-Usul (neşr: Uceyl Câsım en Nesemî), I-IV, Kuveyt 1994.
CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınları, Ankara 1996.
_________,Tefsir Usûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1985.
CEVHERÎ, Ebû Nasr İsmâ’il b. Hâmmâd, es-SıhâhTâcü’l-Luga ve Sıhahu’l-‘Arabiyye, IV, (nşr. Ahmed Abdulgafûr el-Attâr), Mısır 1956.
CÜRCÂNÎ, es-Seyyîd eş-Şerif Ali b. Muhâmmed, et-Ta‘rifât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
CÜVEYNÎ, Ebü’l-Meâli İmâmu’l-Harameyn, Burhân fî Usulu’l Fıkh, I, Katar 1978.
ÇAPAN, Ergün, Kur’ân’ın Evrenselliği ve Tarihselci Yaklaşım, Adlı Makale, Yeni Ümit Dergisi, sa.58, Aralık 2002.
ÇEKER, Orhan, Saffet Köse’nin “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış” Adlı Makalesi Üzerine Bazı Mülahazalar, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sa.7, Nisan 2006.
ÇELEBİ, Kâtip, Keşfu’z-Zunûn, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1941.
DOĞAN, Hüseyin, İlk Dönem İslâm Kelâmcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te’vîl Problemi, Samsun: Kardeş Ofset Matbaası, 2011.
DEBÛSÎ, Ebu Zeyd, Takvîmu’l-Edille, (thk.nşr.Muhammed Masum Vanlıoğlu), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Yüksek Lisans Tezi, Bursa 1997.
DUMEYNÎ, Musfir b. Garamullah, Hadisde Metin Tenkidi Metotları, (çev.: İlyas Çelebi-Adil Bebek-Ahmet Yücel), İstanbul 1997.
EBU DAVUD, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistani, Sünen, Çağrı Yayınları İstanbul 1982.
EBU ZEHRA, Muhâmmed, Usulu’l Fıkh, Dâru’t-Tebliğ, İstanbul 1957.
_________,Ebu Hanife, (çev: Osman Keskicioğlu), DİBYayınları, Ankara 1962.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, Felsefetü’t-Te’vîl: Dirâse fî Te’vîli’l-Kur’ân ‘inde Muhyiddîn İbni’l- ‘Ârâbî, Beyrut: Dâru’t-Tenvîr, 1993.
_________,Felsefetü’t-Te’vîl: Dirâse fî Te’vîli’l-Kur’ân ‘inde Muhyiddîn İbni’l-‘Ârâbî, Beyrut: Dâru’t-Tenvîr, 1993.
_________,İlâhi Hitabın Tabiatı (Çev: M. Emin Maşalı) Kitâbiyât, Ankara 2001.
_________,el-İtticâhu’l-‘Aklî fi’t-Tefsîr –Dirâse fî kadiyyeti’l-Mecâz fi’l-Kur’ân ‘inde’l- Mu‘tezîle, Beyrut 1993.
ERGÜL, Necmettin, “Kâsânî ve Hakâiku’t-Te’vîl fi Dekâiku’t-Tenzîl Adlı Eserinin Tahkik ve TAHRİCİ”, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa 2002.
ERTURAN, Sabri, “Zekât ve Kurban’da Kıymet Ödemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, X/1 Haziren Sıvas 3006.
EZHERÎ, Ebû Mansûr Muhâmmed; Tehzîbu’l-Luğa, XV, (nşr. İbrâhîm el-Ebyârî), Dâru’l-Kâtibi’l- Arabî, Kahire 1967.
FÂRİS, Ebu’l-Hüseyin Ahmed, Mu‘cemu Mekāyîsi’l-luğa, I, (nşr. Abdusselâm Muhâmmed Harûn), Beyrut 1991.
FAZLURRAHMAN, Ana Konularıyla Kur'ân, (Ter: Alpaslan Açıkgenç), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1996.
FÎRUZÂBÂDÎ, Mecduddîn Muhâmmed b. Ya’kûb, el-Kâmûsu’l-Muhît, tahk. Muhâmmed Naim el- Arkasûsî, Beyrut 1993.
GARAUDY, Roger , "Şeriat Nedir", Adlı Makalesi, (Çev: Salih Akdemir), İslâmiyyât Dergisi, I, sa. 4, Ekim-Aralık Ankara 1998.
GAZALİ, Ebu Hamid, el-Mustasfâ, I, Daru’l-Fikr, trs.
_________,el-Menhul, (nşr M. Hasan Heyto), Dımeşk 1980.
_________,el-Kanunu’l-Küllî fi’t-Te’vil, tarih ve yer yok. S. 1-29.
GÖZÜBENLİ, Beşir, “İslâm'da Fâiz Yasağı ve Paralı Ekonomi”, Adlı Makalesi, İslâm Ekonomisinde Finans Meseleleri, Ensar Yayınları, İstanbul 1992.
_________,Beşir, “İslâm Borçlar Hukukuna Göre Kredi İşlerinde Câri Olan Ribâ”, 1. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüz Meseleleri Kongresi, Kombad Yayınları, Konya 1997.
GÜRİZ, Adnan, Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ankara 1997.
HALLAF, Abdülvehhab, Mesâdiru’t-Teşrîi’l-İslâm, Dâru’l-Kelâm, Kuveyt 1970.
HÂMUZ, Abdülfettâh Ahmed, et-Te’vîlu’n-Nahvi fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, I, Mektebetü’r-Rüşd, 1984.
HEYET, Büyük Lügat, “Te’vil Md”, Türdav Yayınları, İstanbul 1990.
HEYET, İlmihâl, İslâm ve Toplum, İSM Yayınları, I-II, İstanbul 1999.
HEYET, Kur’ân Yolu Tükçe Meal ve Tefsir, I-IV, DİBY, Ankara 2006
HEYET, Para Fâiz ve İslâm, İstanbul 1987.
ISFAHÂNÎ, Râgıb, el-Mufredât fî Garîbi’l-Kur’ân, İstanbul, 1986.
IYSA A. Bello, The Medieval Islamic Controversy Between Philosophyand Orthodoxy: Ijma and Ta’wil in the Conflict Between al-Ghazâlî and IbnRüşhd, Leiden-New York 1989.
İBN MANZÛR, Cemâlüddin Muhâmmed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, XIV, Dâru Sâdr, Beyrut 1968.
İBN MELEK, İzzeddîn Abdüllatif b. Abdülaziz, Şerhu’l-Menâr fi Usulu’l-Fıkhş İstanbul trs.
İBN NÜCEYM, Zeynelâbidin b. İbrahim, el- Eşbâh ve’n-Nezâhir, Beyrut 1985.
İBN RÜŞD, Ebu'l-Velid Muhâmmed b. Ahmet, Bidâyetü'l-Müctehid ve Nihâyetü'l-Muktesid, II, Karaman Yayınları, İstanbul 1985.
İBN TEYMİYYE, Takıyyuddîn Ahmed, el-İklîlfi’l-Müteşâbih ve’t-Te’vîl, (Mecmu‘ufetavâ içerisinde), (nşr. Abdurrahmân b. Muhâmmed b. Kâsım), Dâru Alemi’l-Kütüb, XIII, Riyad 1991.
İBN ABİDİN, Muhammed b. Emin, Reddü-l Muhtar, I-VIII, İstanbul 1964.
İBN KUDÂME Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah, el-Muğni, I- IV, Beyrut 1992.
İBN KAYYIM, Muhammed b. Ebu Bekr el- Cevziyye, İ’lâmü’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn,III, Beyrut 1993.
İBNU’L-ARABÎ, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, (Thk.), VI/229.
İBNÜ’N-NEDÎM, Ebü’l-Ferec Muhâmmed b. Ya’kûb, el-Fihrist, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1978.
İNAN, Ahmet “Fıkıh Usulünün Temel Parametreleri Açısından Bazı Güncel Meselelere Kısa Bakışlar”, Adlı Makalesi, İslâmiyyat Dergisi, II, sa. 2, Nisan-Haziran 1999.
İSFEHÂNÎ, Ebû Kāsım Râgıp, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Kahraman Yay., İstanbul 1989.
İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, “Te’vil Md”, XII, s. 215.
İSMAİL HAKKI, İzmirli, İslâm’da Felsefî Akımlar, (Hazırlayan: N: Ahmet Özalp), İstanbul, 1995.
KARAMAN, İslâm Hukukunda İçtihat, DİBY, Ankara 1985.
KARDAVİ, Yusuf, Bilgi ve Medeniyetin Kaynağı Sünnet, (ter: Ozcan Hıdır), İstanbul 2001.
KÂSÂNİ, Alâeddin Ebu Bekir b. Mesud, Bedâi’u’ş-Sanâi’ fi tertibi’ş-Şerâi, VII, Kahire
_________,Hakâiku’t-Te’vîl fi Dekâiku’t-Tezîl, Süleymaniye Kütüphanesinde Sül. Koll Nu. 113.
KIRBAÇOĞLU, M. Hayri, İslâm Düşüncesinde Sünnet, Ankara Okulu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1996.
KİRMÂNÎ, Muhâmmed b. Hamza b. Nasr, el-Burhân fî Tevcihi Müteşâbihi’l-Kur’ân, (tah. Abdülkâdir Ahmed Atâ), Beyrut 1406/1986.
KOCA, Ferhat, “Mutlak Md”, DVİA, XXXI, s.403.
_________, “Müevvel Md”, DVİA, XXXI, s. 478.
_________, İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, İsam Yayınları, İstanbul 1996.
KOÇ, Zafer, Kur’ân-ı Kerim’de Yöntem Arayışları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006.
KOÇYİĞİT, Talat, Kelâmcılarla Hadisçiler Arasında Münakaşalar, DVY, Ankara 1984.
KÖSE, Saffet, Çağdaş İhtiyaçlar ve İslâm Hukuku, Rağbet Yayınları, İstanbul 2004
_________, İslâm Hukukunda Kanuna Karşı Hile, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 1996.
_________,Kur’ân Hükümlerinin Tarihselliği Meselesi, Adlı Makalesi, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sa.7 Nisan 2006.
LAROUİ, Abdullah, Tarihselcilik ve Gelenek, (çev. Hasan Bacanlı), Vadi Yayınları, Ankara 1998.
MÂTÛRÎDÎ, Te’vilâtu’l-Kur’ân (neş. Ahmet Vanlıoğlu), I, İstanbul 2005.
MERGİNÂNİ, Ali Bekr, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedi, III, Fethu’l-Kadir ile Birlikte, İstanbul 1986.
MEVSİLİ, Abdullah b. Muhâmmed, İhtiyâr li Tali’lil-Muhtâr, II, İstanbul 1990.
NESEFÎ, Ebu’l-Berekât, Keşfu’l-Esrâr ve Şerhi’l-Musannif al’el Menâr, I, Beyrut 1986.
_________, Menâr fi Usulu’l Fıkhi, Der Saadet, İstanbul 1326
NEVEVÎ, Ebû Zekeriyyâ, Tehzîbu’l-e Esmâ ve’l-lugât, Beyrut trs.
ONAT, Hasan, "Türkiye’de Din Anlayışı ve Fazlurrahman", Adlı Makale, Türkiye Günlüğü Dergisi, sa.18, Bahar 1992.
ÖNDER, Ayhan, Ceza Hukuku Dersleri, Filiz Kitabevi, İstanbul 1992. ÖZSOY İsmail," Fâiz", DVİA, XII, s. 110.
ÖZTÜRK, Mustafa, Şâtıbî'nin Kur'ân'ın Anlaşılmasına Yönelik Öncelikleri Üzerine Bir Çözümleme Denemesi", Adlı Makalesi, İslâmiyyât Dergisi, III, sa. 3, Ocak-Mart 2000.
_________, Tefsir Tarihi Araştırmaları, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2005.
PAÇACI, Mehmet, “Kur’ân ve Tarihsellik Tartışmaları”, Adlı Tebliği, Kur’ân’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu Sempozyumu, Bayrak Yayınları, Bursa 1996.
PAK, Zekeriya, Allah-İnsan İletişimi, İlâhiyât Yay., Ankara 2005.
PEZDEVİ, Ali b. Muhâmmed b. Fahru’l-İslâm, Usulu Pezdevî, (Keşfül-Pezdevi), I, s. 44-45.
RUŞD, Muhâmmed b. Ahmet, Faslu’l-Makâl, (çev: Bekir Karlığa) İşaret Yayınları, İstanbul 1992.
SALİH, M. Edip, Tefsiru’n-Nusûs, I, el- Mektebetü’l–İslâmi, Beyrut 1984.
SEMERKANDÎ, Alâeddin Ebu Bekir Muhâmmed b. Ahmet, Mizânü’l-Usûl fi Netâici’l-‘Ukûl, (tah.M.Zeki. Abdulber), Katar 1984.
SERAHSÎ, Ebu Bekr Semsu'l-Eimme Muhâmmed b. Ahmed b. Sehl, Usulu’s-Serahsi, I Daru'l- Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, Lubnan 2005.
_________, el-Mebsut, I-XXX, Beyrut 1978.
ŞA’BÂN, Zekiyuddin, Usulu’l Fıkhi’l-İslâmî, el-Mettebetü’l-Hanefiyye, Bingâzi trs.
_________,İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh) (Trc. İbrahimKafi Dönmez), Ankara 1990.
ŞÂFİÎ, Muhâmmed b. İdris, er-Risâle, (tahk. Ahmed Muhâmmed Şakir), Beyrut, ty, s.476-477.
ŞÂKİR, Ahmed Muhâmmed, Te’vîl‛, IV, Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-İslâmiyye, Kahire 1933.
ŞÂKİR, Ali Ekber Babâyî-Muhâmmed Kâzım, Bâtın ve Te’vîli’l-Kur’ân, http: //www.iecmd.org/bookstore/ (10.08.2009).
ŞÂTIBÎ, Ebu İshak İbrahim b. Musa; el- Muvâfakât fi Usuli’ş Şer’i’a, I-II, Mısır 1975.
ŞENER, Abdülkadir, “İslâm Hukukunda Re’y ve İçtihat, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/748/9565.pdf.
TABERÎ, İbn Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1910.
TEHÂNEVÎ, Muhâmmed Ali b. Ali el-Hanefî, Keşşâfu Istılâti’l-Funûn, III. Beyrut 1998.
YAVUZ, Yunus Şevki, “Te’vil Md”, DVİA, XXXXI, s. 28.
_________, Hanefi Müçtehitlerinde İctihad Felsefesi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1993.
YAZIR, Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, II, Zaman Gazetesi Yayınları, İstanbul trs.
YAMAN, Ahmet, Mekâsıd ve İçtihat, Rağbet Yayınları, İstanbul 2010,
ZEBÎDÎ, Muhâmmed Murtazâ, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, VII, “EVL Md”, XIX, (tahk. Ali Şeyrî), Beyrut 1994.
ZEHEBÎ, Muhâmmed Huseyn, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, Dâru’l-Kalem, Beyrut 1910.
ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kāsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, Esâsü’l-Belâğa, Dâru’s- Sadr, Beyrut 1979.
ZERKEŞÎ, Bedruddîn, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, II, (tah. Muhâmmed Ebû’l-Fażl İbrâhîm), Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1391.
ZEYDAN, Abdülkerim, el- Vecîz fi Usulu’l Fıkhi, Dirâsâtü’l İslâmiyye, Bağdat 1973.