‘KELİMETULLAH’ BAĞLAMINDA MÂTURÎDÎ’NİN ‘KELİME/LOGOS’ ANLAYIŞI

Hıristiyan teolojisinde merkezî bir öneme sahip olan ‘kelime/logos’ teorisinin, başta İslâm kültür ve düşüncesi olmak üzere bazı dini ve felsefi sistemleri etkilediği görülmektedir. Bu etkinin bir yansıması olarak teori üzerine temellendiği ‘kelime’ kavramı, farklı zamanlarda değişik tasavvurlar nedeniyle geniş bir anlam çerçevesine sahip olmuştur. İslam Kelam düşüncesinde çürütülmeye çalışılmış olmasına karşın, Hıristiyan teolojisinde İsa’nın tanrısal bir kimliğe sahip olduğu iddiasının doğal bir delili olarak ortaya konulan ‘logos’ tezinin İslami düşüncede de izleri görülmektedir. Bu izleri özellikle Şia ve bazı tasavvufi yorumlarda görmek mümkündür. Aynı zamanda tarihi bir gerçeklik olarak misyonerlik faaliyetlerinde bu kavram üzerinden ikna girişimleri de dikkat çekicidir. Bu çalışmada ‘kelime/logos’ kavramının dini ve felsefi düşüncelerde ele alınışı tahlil edilerek İmam Mâturîdî’nin ‘kelimetullah’ ve ‘ruhullah’ olarak görülen Hz. İsa ile ilişkili ‘kelime’ kavramına yaklaşımı incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Mâturîdî, Logos, Kelime, Kelimetullah, Ruhullah

___

Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed b. Abdulhâdî, Keşfü’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Afîfî, Ebu’l-Âlâ, İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler, Çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yay., 2000.
Akbulut, Ahmet, Nübüvvet Meselesi Üzerine, Ankara: Birleşik Yay., 1992.
Alper, Hülya, İmâm Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.
Aslan, İbrahim, “Kelâmullah Tartışmalarının Dilbilimsel İçeriği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 51/1, 2010.
Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, trs.
Aydar, Hidayet, İsmail Ulutaş, “Dilin Kökeni: Kur’an-ı Kerim ve Diğer Kutsal Kitaplara Göre Dil Olgusu”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 5/4, Fall, 2010, s.679-696.
Ay, Mahmut, “İşari Tefsirlerde Hakikat-i Muhammediyye Anlayışı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, S. 23, s.77-120.
Aydın, Mahmut, İsa Tanrı mı İnsan mı?, İstanbul: İz Yay., 2002.
Aydın, Mehmet, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Ankara: TDV Yay., 1998.
Aydınlı, Osman, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı” Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri (II)”, Dini Araştırmalar, C. 4, S. 10, Mayıs-Ağustos 2001, s.37-52.
Bulut, İsmail, “Zeydî Kelamcı Kâsım b. İbrâhim er-Ressî’nin Hıristiyanlık Eleştirisi”, Kelam Araştırmaları Dergisi, C. 14, S. 1, 2016, s.62-83.
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, TDV Yay., Ankara, 1989.
_______ “Tefsir Sahasında İsralliyata Kısa Bir Bakış”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, S. 2/3-4-6.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf, Mu’cemu’t-Tarîfât, Thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî, Kahire: Dâru’l-Fadîle, trs.
Çelebi, İlyas, “Klasik Bir Kelâm Problemi Olarak İsim-Müsemmâ Meselesi”, İlam Araştırma Dergisi, C. 3, S. 1, Ocak-Haziran 1998, s.103-116.
Çelik, İbrahim, “Kur’an’da İlahi Zat ve Sıfat İlişkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 7/7, 1998, s.135-152.
Çınar, Mahmut, Nûr-i Muhammedî İnancının Ortaya Çıkışı ve Kaynakları, İstanbul: Rağbet Yay., 2014.
Demirci, Mehmet, “Nur-i Muhammedî”, Dokuz Eylül İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. I, 1983, 244-245.
_______ “Hakîkat-i Muhammediyye”, DİA, C. 15, s.179-180.
Demirli, Ekrem, Metafizik Düşüncede Tanrı ve İnsan, İstanbul: Kabalcı Yay., 2009.
Düzgün, Şaban Ali, “Kelamullah”, İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü, Ed. Mualla Selçuk vd., Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2013, C. 1.
ed-Damegânî, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 1983.
Eliade, Mircea, Couliano, Ioan P., Dinler Tarihi Sözlüğü, İstanbul: İnsan Yay., 1997.
el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb, Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, Thk: Safvân Adnân Dâvûdî, Dımaşk ve Beyrut: 1412/1992.
Erul, Bünyamin, “Uydurma Rivayetlerde Peygamber Tasavvuru”, İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri Kutlu Doğum Sempozyumu-2001, Ankara: TDV Yay., 2003, s.419-438.
er-Râzi, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Tefsîru’l- Fahri’r-Râzî, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Beyrut 1991.
Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Redd’i ala Ehli’z-Zeyği ve’l-Bida’, Thk. Richard McCarty, Beyrut: 1952.
Makâlâtu’l-İslamiyyîn ve İhtilâfu’l Musallîn, Thk. Hellmut Ritter, Wiesbaden, 1980.
Fazlurrahman, İslâm, Çev. Mehmet Aydın ve Mehmet Dağ, Ankara: Selçuk Yay., 1996.
Goldzhier, Ignace, Klasik Arap Literatürü, Çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, Ankara: İmaj Yay., 1993.
Gölcük, Şerafettin, Süleyman Toprak, Kelam, Konya: Tekin Kitabevi, 1991.
Gölpınarlı, Abdulbâki , "Hakîkat-ı Muhammediyye" , Türk Ansiklopedisi, C. XVII.
Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yay., 1998.
Gürkan, Salime Leyla, “Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’inde Hıristiyanlık ve Teslîs Eleştirisi”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, MÜİF Yay., İstanbul, 2009, s.302-309.
Harman, Ömer Faruk, “İsâ” DİA, C. 22, s.465-472.
Harputî, Abdüllatif, Tenkîhu’l- Kelâm fî Akâid-i Ehli’l-İslâm, Çev. İbrahim Özdemir, Fikret Karaman, TDV Yay., Elazığ, 2000
İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali, el-Fütûhâtü’1-Mekkiyye fi Marifeti’l- Esrâri’l-Mâlikiyye ve’l-Melekiyye, Nşr. Osman Yahyâ, İbrâhim Medkûr, C. I-IX, Kahire: 1972-1985.
Fusûsu’l-Hikem, Trc. Ekrem Demirli, İstanbul: Kabalcı Yay., 2006.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî Lisânü’l-Arab, Dâru’l-Maârif, Kahire, trs.
Kâdı Abdulcabbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî, el-Muğnî fi Ebvâbü’t-Tevhîd, Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 2012.
Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Thk. Semîr Mustafâ Rebâb, Beyrut: Dâru İhyâ’i ’t- Turâsi’l-Arabî, 2001.
Kaplan, İbrahim, İslâm’a Göre Hıristiyanlık, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2008. “Hıristiyan Teolojisiyle Etkileşimi Açısından Erken Dönem Kelâmı”, Kelam Araştırmaları Dergisi, 6/2, 2008, s.131-155.
Karadaş, Cağfer, “Muhyiddin İbn Arabi’ye Göre İnsan-ı Kâmil”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 7, 1998, s.453-485.
Kaya, Mahmut, “Tasavvuf Nedir, Ne Değildir?”, Kur’an ve Sünnet Sempozyumu (1-2 Kasım 1997) Bildiriler, 1999, s.179-185.
Kırbaşoğlu, Hayri, “Allah’ın Kelâm’ı Olması Açısından Kuran’ın Mahiyetiyle İlgili İhtilaflar ve İbn Qudâme El-Maqdisî’nin “Kitâbu’l-Burhân Fî Beyânı Haqîqatil- Qur’ân’ı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 28, S. 1, 1987.
King, Robert H., Tanrı’nın Anlamı, Çev. Temel Yeşilyurt, İstanbul: İnsan Yay., 2001.
Kuleynî, Ebu Cafer Sîkatü’l-İslam Muhammed b. Yakub. İshak, el-Kâfî, Thk. Ali Ekber el-Gaffârî, Tahran: Dâru’l-Kutubi’l İslamiyye, 1363.
Kurtubî, Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir, el-Câmiu’l-Ahkâmi’l-Kur’ân, Thk. Abdullah b Abdu’l-Muhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2006.
Kutlu, Sönmez, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, ed. Sönmez Kutlu, Ankara: Kitâbiyât Yay., 2003.
“Mâtürîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik-Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı-, MÜİFV Yay., İstanbul, 2009, s.549-575.
Kutsal Kitap, Seoul: Yeni Yaşam Yay., 2011.
Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, Çev. Kasım Turhan, İstanbul: İklim Yay., 1992.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Kitâbu’t-Tevhid, Tah.
Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, Beyrut: Dâru Sadr, 2007.
Tevilâtü Ehli’s-Sünne, Tah. Mecdî Bâsellûm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
Miqâti, M. Bâsim, M. Zuhrî Ma’sarâni, A. Ahmad al-Dandashi, el-Kutûf min Lugati’l- Kur’an, Libnan: Mektebetu Lübnan, 2007.
Öge, Sinan, İlâhî Kelâmın Yapısı, İstanbul: İnsan Yay., 2008.
O’leary, De Lacy, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, Çev. Hüseyin Yurdaydın-Yaşar Kutluay, Ankara: AÜİF Yay., 1971.
Özcan, Zeki, Agustinus’ta Tanrı ve Yaratma, İstanbul: Alfa Yay., 1999.
Özdemir, Sema, Dâvûd Kayserî’de Varlık Bilgi ve İnsan, İstanbul: Nefes Yay.,2014. Özler, Mevlüt, “İlahi İsim ve Sıfatları Tesbitte Yöntem”, Ekev Akademi Dergisi, C: 1, S. 1, Kasım 1997, s.65-79.
Öztürk, Resul, “Allah’ın Birliği ve Tekliği (Vahdaniyeti ve Ehadiyeti) Bağlamında ‘Samed’ İsmi ve Anlam Alanı”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 11, S. 32, Yaz 2007, s.47-70.
Râsim Efendi, Seyyid Mustafa, Tasavvuf Sözlüğü, Haz. İhsan Kara, İstanbul: İnsan Yay., 2008.
Ressî, Kâsım b. İbrahim, “er-Reddu ala’n-Nasâra”, Mecmu’u Kutub ve Resâil el-İmâm el-Kâsım b. İbrahim er-Ressî, Thk. Abdulkerim Ahmed Cedban, San’a: Dâru’l- Hikmeti’l-Yemâniyye, 2001.
Sancar, Faruk, Nübüvvet-Velâyet Merkezli Kelam-Tasavvuf Tartışmaları, Ankara: Sarkaç Yay., 2011.
Seydişehri, Mahmut Es’ad, “Allah’ın Kelamı ve Allah’ın Kelimesi İkileminde Hz. İsa”, Sad. Muhammet Tarakçı, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 7, 1998, s.737-752.
Sinanoğlu, Mustafa, “Kelime”, DİA, C. 25, s.212-214.
Şahin, Hanifi, İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı, Ankara: Berikan Yay., 2015.
Şehristani, Ebu Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Abdülemir Ali Mehna-Ali Hasan Faur, Beyrut: 1996.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Tefsiru’t-Taberî (Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l- Kur’ân), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Taşpınar, İsmail, “Yahudi Geleneğinde İlahî Kelâm Tasavvuru: İskenderiyeli Philo ve Logos Doktrini”, Milel ve Nihal, C. 8, S. 1, Ocak – Nisan 2011, s.143-164.
Tehânevî, Muhammed Ali, Mevsûâtu Keşşâfi Istılâhâti’l-Funûn ve’l-Ulûm, Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
Thomas, Michel, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş, İstanbul: Ohan Basımevi 1992.
Topaloğlu, Bekir, “Esmâ-i Hüsnâ” DİA, C. 11, 1995, s.404-418.
Triton, A. S., İslâm Kelamı, Çev., Mehmet Dağ, Ankara: AÜİF Yay., 1983.
Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
Ulutürk, Veli, “Kur’ân’da Kelimetullahın Manaları”, Yeni Ümit Dergisi, Yıl: 7, S. 25, Temmuz-Ağustos-Eylül 1994, http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuran- da-kelimetullahin-manalari (erişim: 15.12.2015).
Watt, W. Montgomery, “Tanrı Sûretinde Yaratılma: İslâm Kelâmına Dair Bir Araştırma”, Çev., Hüseyin Kahraman, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 21, Bahar-2006, s.253-261.
Wolfson, Harry Austryn, Kelâm Felsefesine Giriş, Çev., Kasım Turhan, İstanbul: Kitabevi Yay., 1996.
Kelâm Felsefeleri; Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı, Çev. Kasım Turhan, İstanbul: Kitabevi Yay., 2001.
Yar, Erkan, “Eşarî’nin Teolojik Görüşleri”, Fırat Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 11/1, 2006, s.1-23.
------------------------Yavuz, Yusuf Şevki, “Kelâm”, DİA, C. 25, s.194-196.
--------------------“Halku’l-Kur’an”, DİA, C. 15, s.371-375.
Yeşilyurt, Temel, Söz’ün Anlamı -Teolojik Dilin Paradoksal Görünümü Üzerine Bir Çözümleme-, Ankara: İlâhiyât Yay., 2007.
Yıldırım, Suat, Kur’an’da Ulûhiyyet, İstanbul: Işık Akademi Yay., 2010.
Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf, Tah. Halîl Memûn, Beyrut: Dâru’l- Marife trs.