İLMİHÂL EDEBİYATININ TARİHİ SERENCÂMI

“İlim” ve “Hal” kelimesinden müteşekkil ilmihâl kelimesi, ilk dönemlerden itibaren kullanılmakla birlikte, daha sonraları, kişinin içinde bulunduğu zamanda ve durumda sahip olması gereken dînî bilgilerin yer aldığı eserler için kullanılır olmuştur. Dînî bilginin elde edilmesinde yaygın kullanım alanına sahip olan ilmihâl hakkında yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. İlmihâl sözcüğünün kaynaklarda ilk olarak ne zaman kullanıldığını tesbit etmek, tarihî sürecini ve geçirdiği evreleri net bir şeklide ortaya koymak bugünkü mevcut bilgilerden hareketle zordur. Bu amaçla makalede ilmihâl kavramı kelime ve telif türü olarak ele alındıktan sonra ilmihâlin oluşum, gelişim ve dönüşüm aşamalarından bahsetmek suretiyle tarihsel sürece değinilecektir. Makalede ayrıca fıkhî açıdan önem arzedenbazı ilmihâl örnekleri, içerdiği konular çerçevesinde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İslam, İlmihâl, İlmihâl Edebiyatı, Fıkıh, İslâm Hukuku.

___

Altıntaş, Hayrani, Erzurumlu İbrahim Hakkı, MEB Yayınları, İstanbul, 1997.
Arpaguş, Hatice K, "Bir Telif Türü Olarak İlmihâl"Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fak. Dergisi, İstanbul, 2002, S. 22-1, s. 25-56.
Attar, Fahrettin, "Fetva", DİA, 1995, C. XII, s. 486-496.
Aynacı, Mediha, Osmanlı Kuruluş Dönemi Türkçe İlmihâl Eserleri Çerçevesinde İlmihâllerin Fıkhî Yönden Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009, s. 1-184.
Bardakoğlu, Ali, “Hanefi Mezhebi” DİA, 1997, C. XVI, s. 1-21.
Bilgin, Azmi, Nazmu’l-Hilafiyat Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1996. Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslâm İlmihâli, Bilmen Yay., İstanbul 1986.
Binark, İsmet-Sefercioğlu, Nejat, Erzurumlu İbrahim Hakkı Bibliyografyası, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1977.
Birinci, Ali, Birgivî Risâlesi: İlk Dînî Kitap Niçin ve Nasıl Basıldı?, T.Yurdu, C. XVI, S. 112.
Bozkurt, Ramazan, Cumhuriyet Dönemi İlmihâl Çalışmaları ve Problemleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2006, s. 1-221.
BursalıMehmed Tâhir, OsmanlıMüellifleri, İstanbul 1333.
Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Bursa 2001.
Çağrıcı, Mustafa, “İbrahim Hakkı Erzurûmî”, DİA, İstanbul 2000, C. XXI, s. 305-311.
Çelebi, Kâtib, Keşfü'z-zunûn (Nşr. Şerafeddin Yaltkaya- Kilisli Muallim Rıfat), Beyrut 1990.
Diclehan, Şâkir, Çeşitli Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı, İstanbul 1980.
Döndüren, Hamdi, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihâli, İstanbul 1993.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
Güman, Osman, XIX. y.y. Nimet-i İslâm Çerçevesinde İlmihâl Fıkhı, Marmara Üniv. Sosyal Bil. Enst, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi), Bursa, 2000.
İbn Manzur, Lisânü’l-arabi’l-muhît, “Hal” mad., C. I, Beyrut, Daru’l-İlmiyye. İsfehâni, Râgıp, Müfredât, “İlim” mad., thk: Safvan Adnan Dâvûdî, Dâru’ş-Şâmiyye, 1992.
Kara, İsmail, Mızraklı İlmihâl, İstanbul 2001.
Karaman, Hayrettin ve Arkadaşları, İlmihâl, I-II, Türkiye Diyanet Vakfı İSAM, İstanbul 1999, C. I, s. IX-XX.
, İslâmın Işığında Günün Meseleleri, Marifet Yay., İstanbul, 1982, C . III, s. 134.
Kaya, Eyüp Said, “Muhtasar”, DİA, İstanbul, 2006, C. XXXI, s. 61-62
Kelpetin, Hatice, “İlmihâl”, DİA, İstanbul, 2000, C. XXII, s. 139-141.
Kemikli, Bilal, "Sun‘ullah Gaybî", DİA, İstanbul, 2009, C. XXXVII, s. 532-533.
, “Popüler Dinî Kültüre Dâir Bir Manzûme ve Üç Şâir”, İslâmî Araştırmalar, Ankara, 2001, S. 3-4, s. 492-500.
Kılavuz, A. Saim, "Akaid", DİA, 1989, C. II, s. 212-216.
Kırkıl, Harun, "Türk Edebiyatında Manzum İlmihal ve Fıkıh Kitapları ile Son Devre Ait Manzum Bir İlmihal: Manastırlı Mehmet Rıfat Bey ve Manzum İlmihali", İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2006, S. 7, s.433-476.
Meyan, Faruk, BirgivîVasiyetnâmesi(Kadızâde Şerhi) İstanbul 1977.
Özel, Ahmet, Fıkıh, DİA, 1996, C. XIII, s. 14-22.
Revnakoğlu, C. Server, Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Mârifetnâmesi, İstanbul 1961. Samî, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1317.
Serkis, Mu'cemümatbuâti'l-Arabiyye, I, Kahire 1930.
Şeybânî, Muhammed Hasan, Kitâbu’l-Kesb, Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, Halep, 1997.
Tekin, Şinasi, Mehemmed bin Bâlî'nin Eski Anadolu Türkçesine Aktardığı Güzîde Adlı Eserin Harezm Türkçesindeki Aslı, Journal of TurkishStudies, TB Arşt., 1991, C.XV, s. 414-415.
Üstünova, Kerime, Kutbeddînİznikî Mukaddime, Bursa, 2003.
Yörükan, Yusuf Ziya, İslâm İlm-i Hâli, AÜİFD, Ankara, 1952, C. I, S. 1, s. 5-21.
Zernûcî, Ta’limu’l-müteallim, thk. Mustafa Aşur, Kahire, 1986.