İBRÂHİM MOSTÂRÎ’NİN “ENVÂRU’T-TENZÎL” DÎBÂCESİ HÂŞİYESİ

Tefsirlerin girişinde kısa ve özlü kelimelerle müfessirlerin tefsirlerinde izleyecekleri yolu, eserini yazma sebep ve metotlarını veciz sözlerle açıkladıkları dîbâceler ve bâhusus hâşiyeleri çok az olmaları bakımından önemlidir. Bu çalışmada İbrâhim Mostârî’nin Envâru’t-tenzîl dîbâcesi’ne/hutbe yazdığı hâşiyesi ele alınmaktadır. Kitabın mukaddimesi, önsözü vb. manaları olan dîbâceler, mukaddimetü’l-kitâb (önsöz) ve mukaddimetü’l- ilim (giriş) olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Envâru’t-tenzîl’de ikinci kısım önsöz bulunmamakla birlikte, tefsir üzerine yazılan dört yüzden fazla şerh ve hâşiyeden üçü önsözüyle alakalıdır. Çalışmamızda, hicri yedinci asırda kaleme alınan bir mukaddimenin, on ikinci asırda yaşamış Bosnalı İbrâhim Mostârî tarafından nasıl şerh edildiğini araştırdık. Bulabildiğimiz kadarıyla dönemin Karagöz Bey Medresesi müderrislerinden olan müellif, öğrencileri için ders kitabı olarak hazırladığını zannettiğimiz bu çalışmasında Zemahşerî, Teftâzânî, Cürcânî, İbn Hacer, Hatib Bağdâdî, Şeyhzâde ve Şirvânî gibi kaynaklardan yararlanmıştır. Saraybosna Gâzî Hüsrev Bey Kütüphanesi 4006’da bulunan ve müellif hattı olan çalışma, tefsirle ilgili bilinen geleneksel bilgileri teyit eden dil bilimsel izahatlar olan sarf ve nahivle ilgili açıklamaları merkeze alan, klasik bir eser niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler:

Mostar, Tefsir, Dîbâce, Hâşiye, İbrâhim Mostârî, Envâru’t-tenzîl Hâşiyesi, Karagöz Bey Medresesi.

PDF

___

Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Tefsir Hâşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri Tebliğler ve Müzakereler-Tartışmalı İlmi Toplantı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2012, s. 167-194.
Afyoncu, Erhan, “Rüstem Paşa”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 288-290.
Ak, Mahmut, “Derviş Paşa, Bosnevî”, DİA, İstanbul 1994, IX, 196-197.
Altundağ, Mustafa, “Kelâmullah-Halku’l-Kur’ân Tartışmaları Çerçevesinde “Kelâm-ı Nefsî-Kelâm-ı Lafzî” Ayırımı”, MÜİFD, S. 18, İstanbul 2000, s. 149-181.
Ardoğan, Recep, “Mutezile’nin Halkul’Kur’an Fikrinin Eş’ariyye-Maturidiyye Kelamı- na Nüfuzu: Kelam-ı Nefsi Kavramlaştırması”, Usûl, sayı. 15, İstanbul 2011/1, s.125-159.
Aruçi, Muhammed, “Mostar Köprüsü”, DİA, İstanbul 2005, XXX, 298-299.
Aruçi, Muhammed, “Mostar”, DİA, İstanbul 2005, XXX, 295-298.
Bajraktareviç, Fehim, “Mostar”, İA, MEB. Yay., İstanbul 1979, VIII, 430.
Baysun, M. Cavid, “Derviş Paşa”, İA, MEB. Yay., İstanbul 1977, III, 549-551.
Bilmen, Ömer Nasûhi, Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü’l-Müfessirîn), I-II, Bilmen Yay., İstanbul, 1973.
Çelebi, Evliya, Seyahatnâme, Yapı Kredi Yay., (Haz. Y. Dağlı ve diğeri), 2016, VI, 48I.
Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İFAV. Yay., 3. Baskı, İstanbul 2009.
Durakoviç, Esad, “Karabeg, Ali Rıza”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 371.
Durakoviç, Esad, “Karabeg, Mustaf Sıdkı”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 372.
el-Habeşî, Abdullah Muhammed, Câmiu’ş-şurûh ve’l-havâşî, el-Mecmau’s-sakafî, Abu- dabi 2004.
el-Halebî, Semîn Ahmed b. Yusuf, ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn, Dâru’l- kalem, 3. Baskı, Şam 2011.
el-Hanciş, Muhammed, el-Cevherü’l-Esnâ fî Terâcimi U’lemâi ve Şua’râi Busna (Tah. Abdülfettah Muha mmed el-Hulv), (1. Baskı), Hecer li’t-tıbâ’ ve’n-neşr, Kahire 1992.
el-Mostârî, İbrâhim, Hâşiye alâ dîbâceti tefsîri’l-Beyzâvî, Saraybosna Gâzî Hüsrev Bey Ktp. nr. 4006.
es-Semerkandî, Alâeddin, Şerhu te’vilâti’l-Kur’ân, Süleymaniye Ktp., Hamidiye nr. 176.
Gürgendereli, Müberra, “Mostarlı Hasan Ziyâî”, DİA, İstanbul 2005, XXX, 300.
İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut trs., XIV, 178.
Kara, İsmail, “Unuttuklarını Hatırla: Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi XV/28, İstanbul 2010, s. 1-67.
Kara, İsmail, Şeyhefendinin Rüyasındaki Türkiye, Dergah Yay. İstanbul 2002.
Ljuboviç, Amır, “Eyyûbîzâde Mustafa”, DİA, İstanbul 1995, XII, 33-34.
Ljuboviç, Amır, “Karagöz Bey Külliyesi”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 403-404.
Maden, Şükrü, Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envâru’t-Tenzîl Hâşiyesi, İSAM. Yay., 1. Baskı, İstanbul 2015.
Siyâlkûtî, Hâşiyetü’l-kâzî li-Abdülhakîm es-Siyâlkûtî, Dâru’t-tıbâati’l-âmire, İstanbul 1270.
Tahir, Bursalı Mehmet, Osmanlı Müellifleri, I-III (Haz. A. Fikri Yavuz, İsmâil Özen), Meral Yayınevi trs.Tayşi, M. Serhan, “Ali Dede Bosnevî”, DİA, İstanbul 1989, II, 386.
Terziç, İzzet, el-İ’nâye bi’l-Kur’âni’l-Kerîm fi’l-Busna, el-Cemiyyetü’l-İslâmiyye fi’l- Busna ve’l-Hersek, 1. Baskı, Mostar 2003.
Topaloğlu, Bekir, “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”, DİA, İstanbul 2012, XLI, 32-33.