İlhanlı Devleti’nin Son Hükümdarı Ebû Saˊîd Bahâdır Han’ın Emîr Çoban’ın Ölümünden Sonraki Faaliyetleri ve Ölümü (728-736/1327-1335)

Son İlhan Ebû Saˊîd Bahâdır Han, 1317 yılında tahta çıktıktan sonra yaklaşık on yıl emîrü’l-ümerâ Çoban’ın gölgesi altında ismen hükümdardı. 1327 yılında Emîr Çoban’ı bertaraf edip yönetimin kontrolünü ele geçirdikten sonra her konuda en büyük destekçisi vezir tayin ettiği Gıyâsüddîn Muhammed ve hanımı Bağdâd Hâtûn oldu. Bu dönemde Emîr Çoban’ın büyük çabalar sonucu dizginlemeyi başardığı Moğol askerî aristokrasisi yeniden hareketlenmeye başladı. Moğol emîrleri, Gıyâsüddîn Muhammed ile Bağdâd Hâtûn’un devlet üzerindeki hâkimiyetine karşı tepkililerdi. Bunun sonucunda bir takım isyanlar patlak verdi. İsyanlar başarılı şekilde bastırılmakla birlikte saraydaki hizipleşmeler devletin sona yaklaştığının habercisiydi. Ebû Saˊîd, Altın Orda saldırısına karşı çıktığı seferde rahatsızlanarak 1335 yılında vefat etti. Onun ölümü ile İlhanlı Devleti fiilen sona erdi. Bundan sonra karışıklık ve savaşlarla geçecek yaklaşık 20 yıllık dönem, Hülegü soyundan gelen hiçbir yetkisi olmayan “gölge hanlar” devri olarak bilinmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Ebu Said Bahadır Han, Gıyasüddin Muhammed, Bağdad Hatun

The Last Ruler of the Ilkhanid State Abū SaˊῙd Bahādur Khan’s Activities After the Death of AmῙr Chupan and His Death (728-736/1327-1335)

The last Ilkhan Abū Saˊīd Bahādur Khan was nominally the ruler under the shadow of amīru’l-omarā Chupan for about ten years after he ascended the throne in 1317. After eliminating Amīr Chupan and taking control of the administration in 1327, his biggest supporters in all matters were Ḡīātuddīn Mohammed, whom he appointed a vizier, and his wife, Baghdād Khātūn. In this period, the Mongol military aristocracy, which Amīr Chupan managed to restrain as a result of great efforts, began to mobilize again. The Mongol amirs were reacting against the domination of Ḡīātuddīn Mohammed and Baghdād Khātūn over the state. As a result, a number of rebellions broke out. Although the rebellions were successfully suppressed, the schisms in the palace heralded the end of the state. Abū Saˊīd died in 1335 during the campaign against the Golden Horde attack. With his death, the Ilkhanid State de facto came to an end. After that the twenty-year period that will pass with turmoil and wars is known as the era of “the shadow khans”, who are descended from Hülegü and have no authority.

Keywords:

Abu Said Bahadur Khan, Giatuddin Mohammed, Baghdad Khatun,

PDF

___

Abdî-zâde Hüseyin Hüsâmeddin Yasar. (2007). Amasya tarihi. (C. 2). Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
Abdullâh b. Fethullâh el-Bağdâdî (el-Maˊrûf bi’l-Gıyâsî). (2010). Târîhü’d-düveli’l-İslâmiyye fî’ş-şark. (el-Üstâd T. N. el-Hamdânî, Dirâse ve Tah.). Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl.
Abdullâh b. Lütfullâh Hâfız-ı Ebrû. (1389). Târîh-i selâtîn-i Kert. (M. Hâşim Muhaddis, Tas.). Tehrân: Merkez-i Pejûhşî-yi Mîrâs-ı Mektûb.
Abū Bakr al-Qutbī al-Aharī. (1954). Ta’rīkh-i Shaikh Uwais. (J. B. Van Loon, Neşr. ve İngilizce Terc.). Lahey.
Akkuş, M. (2020). Moğollarda din ve siyaset –İlhanlı hanlarının dini kişiliği ve uygulamaları-. Konya: Çizgi Kitabevi.
Allsen, T. (2001). Culture and conquest in Mongol Eurasia. Cambridge: Cambridge University Press.
Amitai, R. (2007). Sufis and shamans: some remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate. The Mongols in the Islamic lands: studies in the history of the Ilkhanate içinde (pp. 15-43). Aldershot.
Arslan, İ. (2018). Moğollar arasında İslâmiyet’in yayılışı. İstanbul: Metamorfoz Yayınları.
Âştiyânî, A. İ. (1389). Târîh-i Moğûl. Tehrân: Mü’essese-yi İntişârât-ı Nigâh.
Atwood, C. P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, New York.
Avrasya’nın sekiz asrı Çengizoğulları. (2016). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Âyetî, A. (1383). Tahrîr-i târîh-i Vassâf. Tehrân: Pijûheşgâh-ı ˊUlûm-i İnsânî ve Mutâlaât-ı Ferhengî.
B. arthold, W. (1997). Ebû Saˊîd. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 4, ss. 44-46). Eskişehir: MEB Yayınları.
Bausani, A. (1968). Religion under the Mongols. J. A. Boyle (Ed.), The Cambridge history of Iran içinde. (Vol. 5, pp. 538-549). Cambridge: Cambridge at the University Press.
Bausani, A. (2002). İlhanlı hakimiyeti zamanında İran’da din. (M. Uyar, Çev.). TAD, 20(32), 223-231.
Beyânî, Ş. (1352). Zen der Îrân-ı ˊasr-ı Moğûl. Tehrân: Müessese-yi İntişârât ve Çâp-ı Dânşgâh-ı Tehrân.
Beyânî, Ş. (1371). Dîn u devlet der Îrân-ı ˊahd-ı Moğûl. (C. 2). Tehrân: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
Beyânî, Ş. (1382). Târîh-i âl-i Celâyir. Tehrân: Müessese-yi İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tehrân.
Beyânî, Ş. (1388). Moğûlân ve hükûmet-i Îlhânî der Îrân. Tehrân.
Beyânî, Ş. (2015). Moğol dönemi İran’ında kadın. (M. Uyar, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Blair, S. S. (1983). The coins of the later Ilkhanids: a typological analysis. The Journal of the Economic and Social History of the Orient. 26(3), 295-317.
Blessing, P. (2018). Moğol fethinden sonra Anadolu’nun yeniden inşâsı – Rum diyarında İslamî mimari, 1240-1330. (M. Özkılıç, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Boyle, J. A. (1968). Dynastic and political history of the Il-Khӓns. J. A. Boyle (Ed.). The Cambridge History of Iran içinde. (Vol. 5, pp. 303-422). Cambridge: Cambridge at the University Press.
Browne, E. G. (1956). A literary history of Persia. (C. 3). Cambridge: Cambridge the University Press.
Dalkesen, N. (2011). İlhanlı hanedanlığında siyâset ve kadın. Altan Çetin (Ed.), Ortaçağda kadın içinde (ss. 553-566). Ankara: Lotus Yayınları.
De Nicola, B. (2017). Women in Mongol Iran. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Devletşah. (1977). Devletşah tezkiresi (tezkiretü’ş-şuarâ). (N. Lügal, Çev., C. 2). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2004). İbn Battûta seyahatnâmesi. (A. S. Aykut, Çev., İnceleme ve Notlar, C. 1). İstanbul: YKY.
Ebû’l-Kâsım ˊAbdullâh b. Muhammed el-Kâşânî. (1384). Târîh-i Ûlcâytû. (M. Hamblî, Neşr.). Tehrân: İntişârât-ı ˊİlmî ve Ferhengî.
Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf İbn Tağrîberdî. (1985). el-menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî baˊde’l-vâfî. (N. M. ˊAbdülˊazîz, Neşr., C. 3). Kâhire.
El-Melikü’l-Mü’eyyed ˊİmâdüddîn İsmâˊîl Ebî’l-Fidâ. (t. y). Kitâbü’l-muhtasar fî ahbâri’l-beşer. (S. M. ˊAbdüllatîf el-Hatîb vd. Tah., C. 4). Matbaˊatü’l-Hüsniyye el-Mısriyye.
Enverî. (1928). Düstûrnâme-yi Enverî. İstanbul: Devlet Matbaası.
Fasîh-i Hâfî. (1386). Mücmel-i Fasîhî. (S. M. N. Nasr Âbâdî, Neşr., C. 2). Tehrân: İntişârât-ı Esâtîr.
Galstyan, A. G. (2017). Ermeni kaynaklarına göre Moğollar. (İ. Kemaloğlu, Rusça’dan Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
Gilli-Elewy, H. (2012). On women, power, and politics during the last phase of the Ilkhanate. Arabica, 59, 709-723.
Hâfız Hüseyin Kerbelâ’î-yi Tebrîzî. (1383). Ravzâtu’l-cinân ve cennâtü’l-cinân. (C. Sultân el-Kurrâ’î, Neşr., C. 1-2). Tebrîz: İntişârât-ı Sutûde.
Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî. (1339). Târîh-i güzîde. (A. Nevâ’î, Neşr.). Îrân: Çâphâne-yi Firdevsî.
Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr. (1976). Düstûrü’l-vüzerâ. (S. Nefîsî, Neşr.). Tehrân: İntişârât-ı Ekbâl.
Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr. (1333). Târîh-i habîbü’s-siyer fî ahbâr-i efrâd-i beşer. (C. 3). Tehrân: İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Hayyâm.
Hasan Büzürg. (1987). Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 5/1, ss. 316). İstanbul: MEB Yayınları.
Haykıran, K. (2016). Moğollar zamanında Yakın Doğu. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Howorth, H. H. (1970). History of the Mongols from the 9th to the 19th century, The Mongols of Persia. (Vol. 3). Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company.
İbn Bezzâz el-Erdebîlî. (1373). Safvetü’s-safâ. (G. T. Mecd, Mukaddime ve Tas.). Tebrîz.
İbn Haldûn. (1368). Târih-i ibn-i Haldûn. (A. Âyetî, Farsça’ya Çev., C. 4). Tehrân: Müessese-yi Mutâlaˊât-ı ve
İbn Kesîr. (2017). el-bidaye ve’n-nihaye büyük İslâm tarihi. (M. Keskin, Çev., C. 14). İstanbul: Çağrı Yayınları.
Jackson, P. (1983). Abū Sa`īd. Encyclopaedia Iranica içinde. (Vol. 1, pp. 374-377).
Jackson, P. (2022). Moğollar ve İslâm dünyası fetihten ihtidâya. (A. F. Doğan, Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
Kâdî Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî. (1338). Târîh-i cihân ârâ. Tehrân: Kitâb Furûşî Hâfız.
Kemâlüddîn ˊAbdürrezzâk-ı Semerkandî. (1372). Matlaˊ-i saˊdeyn mecmaˊ-ı bahreyn. (A. Nevâ’î, Neşr., C. 2). Tehrân: Müessese-yi Mütâlaˊat ve Tahkîkât-ı Ferhengî.
Kırzıoğlu, F. (1953). Kars tarihi. (C. 1). İstanbul: Işıl Matbaası.
Kitapçı, Z. (2005). Türk Moğol boyları arasında İslâmiyet. Konya: Yedi Kubbe Yayınları.
Konukçu, E. (1991). Bağdad Hatun. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 4, ss. 444). İstanbul: TDVİAM.
Lambton, A. K. S. (1953). Landlord and peasant in Persia. London-New York-Toronto: Oxford University Press.
Lane, G. (2003). Early Mongol rule in thirteenth-century Iran: a Persian renaissance. London ve New York: Routledge Curzon.
Lane-Poole, S. (2020). İslam devletleri tarihi, başlangıçtan 1927 yılına kadar. (H. E. Eldem, İlavelerle Birlikte Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
Macit, E. (2019). Celâyirliler’de kadın ve siyaset. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 11, 11-36.
Maˊdenken, M. (1375). be-yâsâ resîdegân der ˊasr-ı Îlhânî. Tehrân: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
May, T. (2021). Moğol imparatorluğu. (Ü. E. Uysal, Çev.). İstanbul: Kronik Yayıncılık.
Melville, C. (1994). Delsād Kātūn. Encyclopaedia Iranica içinde. (Vol. 7, pp. 255).
Melville, C. (1999). The fall of Amir Chupan and the decline of the Ilkhanate, 1327-37: a decade of discord in Mongol Iran. Bloomington: Research Institute for Inner Asian Studies.
Meşkûr, M. C. (1366). Târîh-i Îrân-zemîn. Tehrân: İntişârât-ı İşrâkî.
Muhammed b. ˊAlî b. Muhammed-i Şebânkâre’î. (1376). Mecmaˊu’l-ensâb. (M. H. Muhaddis, Tah.). Tehrân: Müessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr.
Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând. (1380). Târîh-i ravzatu’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ. (C. Kiyânfer, Tas. ve Tahşiye, C. 5). Tehrân: İntişârât-i Esâtir.
Muˊînüddîn Muhammed-i Zemçî İsfizârî. (1338). Ravzâtü’l-cennât fî evsâf-ı medînet-i Herât. (S. M. K. İmâm, Neşr., 1. Bahş). Tehrân: Muˊallim-i Dânişgâh-ı Tehrân.
Murtazavî, M. (1385). Mesâ’il-i ˊasr-ı Îlhânân. Tehrân: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr-i Yezdî.
Muˊînüddîn-i Natanzî. (1383). Müntehabü’t-tevârîh-i Muˊînî. (P. İstahrî, Neşr.). Tehrân: İntişârât-ı Esâtîr.
Nebe’î, E. (1352). Çûpâniyân, der târîh-i Îlhâniyân yâ târîh-i âl-i Çupân. Tehrân.
Nizamüddin Dımaşkî. (1987). Zafernâme. (N. Lugal, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Oktay, H. (2007). Ermeni kaynaklarında Türkler ve Moğollar. İstanbul: Selenge Yayınları.
Özgüdenli, O. G. (2005). İlhânlı Hükümdarı Ebû Saˊîd Hân’a Ait Dört Yarlıg. Belleten. 69(254), 65-103.
Özgüdenli, O. G. (2006). Moğollar. Turco-iranica ortaçağ Türk-İran tarihi araştırmaları içinde (ss. 161-171). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Özgüdenli, O. G. (2009). Gâzân han ve reformları (1295-1304), Moğol İranında gelenek ve değişim. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Petrushevsky, I. P. (1968). The socio-economic condition of Iran under the Ῑl-khāns. A. Boyle (Ed.), The Cambridge History of Iran içinde. (Vol. 5, pp. 483-537). Cambridge: Cambridge At The University Press.
Petrushevsky, I. P., Jahn K. ve Smith, J. M. (1366). Târîh-i ictimâˊî-iktisâdî-yi Îrân der dovre-yi Moğûl. (Y. Âjend, Farsça’ya Çev.). Tehrân: İntişârât-ı Ittılâˊât.
Piriyev, V. Z. (1978). Azәrbaycan hülakülәr dövlәtinin tәnәzzülü dövründә (1316-1360-cı iller). Bakı: Elm Nәşriyyatı.
Prawdin, M. (1961). The Mongol empire its rise and legacy. (Eden and Cedar Paul, Trans.). London: George Allen and Unwin.
Roux, J. P. (2001). Moğol imparatorluğu tarihi. (A. Kazancıgil-A. Bereket, Çev.). Ankara: Kabalcı Yayınevi.
Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî. (1998). Aˊyânü’l-ˊasr ve aˊvânü’n-nasr. (A. Ebû Zeyd vd., Tah., C. 2). Dımaşk: el-Matbaˊatü’l-Evlâ.
Savory, R. M. (1986). Baghdad khatun. Encyclopedia of Islam içinde. (Vol. 1, pp. 908-909). Leiden: Brill.
Seyf b. Muhammed b. Yaˊkûb el-Herevî. (1362). Târîhnâme-yi Herât. (M. Zübeyr el-Sıddîkî, Tas.). Kalküta.
Smith, J. M. (2001). Dietary decadence and dynastic decline in the Mongol empire. Journal of Asian History, 34(1), 35-52.
Soudavar, A. (1996). The saga of Abu-Saˊid Bahādor Khān. the Abu-Saˊidnāmé. J. Raby and T. Fitzherbert (Ed.), The Court of the Il-khans, 1290-1340 içinde (pp. 95-158). Oxford: Oxford University Press.
Spuler, B. (1971). Ilkhāns. Encyclopedia of Islam içinde. (Vol. 7, pp. 1120-1127). Leiden: Brill.
Spuler, B. (1987). İran moğolları. (C. Köprülü, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sümer, F. (1970). Anadolu’da Moğollar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1, 1-147.
Şahin, H. (2010). İlhanlılar döneminde şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Şerefüddîn ˊAlî Yezdî. (1387). Zafernâme. (S. S. Mîr Muhammed Sâdık-A.Nevâ’î, Neşr., C. 1). Tehrân: Müze ve Merkez-i İsnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî. (2014). Mesâlikü’l-ebsâr (Türkler hakkında gördüklerim ve duyduklarım). (A. Batur, Çev. ve Notlar). İstanbul: Selenge Yayınları.
Şihâbüddîn ˊAbdullâh b. Lütfullâh b. ˊAbdürreşîd el-Hâfî Hâfız-ı Ebrû. (1317). Zeyl-i câmiˊü’t-tevârîh-i reşîdî. (H. Beyânî, Neşr.). Tehrân: Çâphâne-yi ˊİlmî.
Şihâbüddîn Ahmed b. ˊAbdulvahhâb en-Nuveyrî. (2004). Nihâyetü’l-ereb fî funûni’l-edeb. (el-Üstâz İ. Şemsüddîn, Tah., C. 34). Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ˊİlmiyye.
Takiyüddîn Ebî’l-ˊAbbâs Ahmed b. ˊAlî b. ˊAbdulkâdir el-ˊUbeydî el-Makrîzî. (1418/1998). es-sülûk li-maˊrifeti düveli’l-mülûk. (M. ˊAbdulkâdir ˊAtâ, Tah., C. 3). Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ˊİlmiyye.
Tiesenhausen, W. De. (1941). Altınordu devleti tarihine ait metinler. (İ. H. İzmirli, Çev.). İstanbul: Maarif Matbaası.
Togan, Z. V. (1970). Umumi Türk tarihine giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Togan, Z. V. (1979). Azerbaycan. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2, ss. 91-118). İstanbul: MEB Yayınları.
Turan, O. (2009). Selçuklular tarihi ve Türk –İslâm medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Tüysüz, C. (2021). İlhanlı devleti tarihinde Bağdad hatun (hayatı ve siyasi yaşama etkileri). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 72, 265-276.
Uyar, M. (2020). İlhanlı (İran moğolları) devletinin askerî teşkilatı (ortaçağ Moğol ordularında gelenek ve dönüşüm). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1930-31). Anadolu Türk tarihinde üç mühim sima. TTEM, 1(5), 64-82.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devleti teşkilâtına medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. ve Edgüer, R. N. (2014). Sivas şehri. (R. Toparlı, Haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Üçok, B. (1981). İslâm devletlerinde Türk naibeler ve kadın hükümdarlar. Ankara: DSİ Basım ve Foto Film İşletme Müdürlüğü Matbaası.
Wilber, D. N. (1969). The architecture of Islamic Iran. the Il khānid period. New York: Greenwood Press.
Wing, P. (2007). The decline of the Ilkhanate and the Mamluk sultanate’s eastern frontier. Mamlūk Studies Review. 11(2), 77-88.
Yahyâ b. ˊAbdullatîf el-Hüseynî el-Kazvînî. (1314). Kitâb-ı lübbü’t-tevârîh. (S. C. Tehrânî, Haz.), Tehrân: Neşriyât-ı Müessese-yi Hâver.
Yuvalı, A. (1994). İlhanlı hükümdarlarının dinlere bakışı ve bu konudaki uygulamaları. XII. Türk Tarih Kongresi içinde (ss. 545-553). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yuvalı, A. (1997). Hasan-ı büzürg. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (C. 16, ss. 311-312). İstanbul: TDVİAM.
Yuvalı, A. (2017). İlhanlı tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Zerrînkûb, A. (1378). Rûzgârân-ı târîh-i Îrân ez âgâz tâ sukût-ı saltanat-ı Pehlevî. Tehrân: İntişârât-ı Suhan.