19833

SÂMÂNOĞULLARI DEVLETİ’NDEKİ İDARİ DİVANLAR

Sâmânoğulları, bir asrı geçen bir zaman diliminde Maveraünnehir’i ve Horasan’ı içine alan geniş bir coğrafyada hüküm sürmüşlerdi. Bu devletin dış saldırılardan ve hücumlardan sağlam bir şekilde çıkabilmesinin altında yatan en önemli sebep, muntazam ve etkileyici bir devlet teşkilatına sahip olmasıydı. Bu teşkilat içerisinde, merkez Buhara’da Rigistan Meydanı’ndaki sarayın karşısında bulunan idari, mali ve askeri divanlar ayrı bir öneme sahiplerdi. Sâmânoğullarının merkez teşkilatını ve idari bürokrasisini bu divanlar ile bunların reis ve görevlileri oluşturmaktaydı. Tüm bu divanlar, idari divanlar içerisinde yer alan vezirin başkanlığındaki Dîvân-ı Vezâret’e bağlıydılar. Bu anlamda Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Mezâlim, Dîvân-ı Berîd, Dîvân-ı Amid el-Mülk (Dîvân-ı Resâil, Dîvân-ı İnşâ), Dîvân-ı Evkâf, Dîvân-ı Kudât ve Dîvân-ı Muhtesib isimlerindeki idari divanlar, bürokratik yapının temel direkleri arasında yer almaktaydılar. Sâmânoğulları Devleti’ndeki idari divanlarının ele alındığı bu makalede, kaynaklar ve araştırma eserlerin ışığında ilk olarak giriş mahiyetinde divanın kısa tarihinden bahsedilmiştir. Daha sonra makalenin asıl konusu olan Sâmânoğulları Devleti’ndeki idari divanların önemi, işleyişi ve divanlarda yer alan görevlilerin isimleri örneklerle birlikte anlatılmaya çalışılmıştır. Böylece Sâmânoğulları dönemine dair yabancı ülkelere kıyasla Türkiye’de yeterli seviye bulunmayan çalışmalara katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sâmânoğulları, Divan, Bürokrasi, Vezir

ADMINISTRATIVE COURTS IN THE SAMANIDS STATE

The Samanids ruled over a wide geography that included Transoxiana and Khorasan for a period of more than a century. The most important reason underlying this state’s ability to emerge vigorously from foreign attacks and attacks was that it had a regular and impressive state organization. Within this organization, the administrative, financial and military divans located opposite the palace in Rigistan Square in central Bukhara had a special importance. The central organization and administrative bureaucracy of the Samanids consisted of these divans and their chiefs and officials. All these divans were subordinate to the Dîvân-ı Vezâret, which was headed by the vizier, which was among the administrative councils. In this sense, Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-i Mezâlim, Dîvân-i Berîd, Dîvân-ı Amid el-Mülk (Dîvân-ı Reşail, Dîvân-ı İnşâ), Dîvân-ı Evkâf, Dîvân-ı Kudât and Divan-ı Muhtesib administrative councils in their names were among the pillars of the bureaucratic structure. In this article, which deals with the administrative divans in the Samanids State, the brief history of the divan as an introduction is first mentioned in the light of sources and research works. Then, the main subject of the article, the importance of the administrative councils in the Samanids State, their functioning and the names of the officials in the divans were tried to be explained with examples. Thus, it is aimed to contribute to the studies that do not have sufficient level in Turkey compared to foreign countries regarding the Samanids period.

Keywords:

Samanids, Council, bureaucracy, vizier,

PDF

___

Altungök, A. (2015). İslâm Öncesi İran’da Devlet ve Ekonomi -Sâsânî Dönemi- (M.S. 226-652). Hikmetevi Yayınları.
Apak, A. (2017). Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (2) (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi). Ensar Yayınları.
Ayaz, F. Y. (2013). Vezir. DİA, 43, 79-82.
Aycan, İ. ve Sarıçam İ. (2008). Emeviler. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Aykaç, M. (1997). Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847). TTK Yayınları.
Bakır, A. (2004). Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I.
Barthold, V.V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Hakkı Dursun Yıldız (haz.). TTK Yayınları.
Barthold, W. ve Köprülü, M. F. (1984). İslâm Medeniyeti Tarihi (6. Basım). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Bayat, A. Evzâ-i İdarî Sâmâniyan. Berrasıha-ye Tarihi, S. 5, 139-158. Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin-i. (2019). Târîh-i Beyhakî. Necati Lügal (Tercüme). TTK Yayınları.
Bosworth, C. E. (1961). The Transıtıon From Ghaznavıd To Seljuq Rule In The Islamıc East. [Thesis presented to the University of Edinburgh for the degree of Doctor of Philosophy]. University of Edinburgh.
Dalkılıç, M. (2002). Sâmânîler Devleti. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi.
Durmuş, İ. (2000). İnşâ. DİA, 22, 334-337.
ed-Dûrî, A. (1994). Divan. DİA, 9, 377-381.
Frye, R. N. (1996). Bukhara The Medieval Achievement. Unıversıty of Oklahoma Press Norman.
Frye, R. N. (trhsz). Orta Çağın Başarısı Buhârâ. Hasan Kurt (Çevirmen). Bilig Yayınları.
Frye, R. N. (1954).The History of Bukhara. Translated from a Persian Abridgment of the Arabic Original by
Narshakhî. The Medieval Academy of America Publication No. 61.
Gerdîzî, Ebû Sa’îd Abdu’l-hayy b. Dahhâk b. Mahmûd. (1363). Zeynü’l- ahbâr (Târîh-i Gerdîzî). Abdu’l-hayy Habibî (Tashîh ve Mukâbele).
Harekât, İ. (1992). Berîd. DİA. 5, 498-501.
İbn Havkal. (2017). 10. Asırda İslâm Coğrafyası. Ramazan Şeşen (Tercüme). Yeditepe Yayınları.
İbn-i Haldûn. (2004). Mukaddime (Cilt 1). Halil Kendir (Çevirmen). Yeni Şafak Kültür Armağanı.
İbnü’l-Esîr. (1991). El Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt: 8). Abdülkerim Özaydın (Çevirmen). Bahar Yayınları.
İstahri (2019). Ülkelerin Yolları Değerlendirme-Metin. Murat Ağarı (Çevirmen). Ayışığı Kitapları.
Kazıcı, Z. (2020). İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
Kesik, M. (2021). Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Kamoliddin, S. S. ve İlhamov, Z. A. (2018). Саманиды: Из истории государственности Узбекистана в IX - X вв. Учебно- методическое пособие для студентов исторических факультетов вузов.
Kamoliddin, S. S. ve Musametov, B. (2017). Вакфные Документы Потомков Исма‘Ила Самани. Saarbrücken LAP.
Frye, R. N. (1975). The Sâmânids. The Cambridge History of Iran, 4, 136- 161.
Kitapçı, Z. (2005). Azerbaycan-Harzem ve Türk Oğuz Boyları Arasında İslâmiyet. Yedikubbe Yayınları.
Koç, S. (2019). Türk Hakanlığı (Karahanlılar)’nda ve Gazneliler’de İstihbarat. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi.
Köprülü, M. F. (1978). Amîd. İA, 1, 399-400.
Köprülü, M. F. (1979). Berîd. İA, 2, 541-549.
Köprülü, M. F. (1932). Saman Oğulları: 874-1005. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri No. 53. Türk Tarih Kurumu Başvekâlet Müdevvenat Matbaası.
Kurpalidis, G. M. (2011). Büyük Selçuklu Devletinin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İlyas Kamalov (Çevirmen). Ötüken Yayınları.
Kurt, H. (1988). Orta Asya’nın İslâmlaşma Süreci (Buhârâ Örneği). Fecr Yayınları.
el-Makdisî, el-Marûf bi’l-Beşârî. (1906). Ahsenü’t-Tekāsîm fî Ma’rifeti’l- Eḳālîm. Beril Matbaası.
el-Mâver dî, Ebû’l-Hasan. (1976). El-Ahkâmu’ s-Sultâniyye. Ali Şafak (Çevirmen). Bedir Yayınevi.
Merçil, E. (1991). Amîd. DİA, 3, s. 55
Merçil, E. (1999). Gazneliler. DİA, 8, 480-484.
Merçil, E. (2019). Gazneliler’de T eşkilât ve Kültür . Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) - Makaleler., Bilge Kültür Sanat Yayınları. 185-215.
Merçil, E. (1986). Karategin Ailesi. X. Türk Tarih Kongresi, III, 1069-1074. Merçil, E. (2019). Karategin Ailesi. Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) -Makaleler-, Bilge Kültür Sanat Yayınları. 9-26. Merçil, E. (1994). Sâmânî Devleti’nde Türklerin Rolü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergis, 35, 253-266. Merçil, E. (1995). Muhtacoğulları. Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, 67-92.
Merçil, E. (2015). Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları). Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Merçil, E. (1987). Sîmcûrîler V Ebu’l-Kasım b. Ebu’l-Hasan Sîmcûrî. İÜ Tarih Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Hatıra Sayısı, 123- 138.
Merçil, E. (2011). Sipehsâlâr: I. Sâmânîler. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI, 1, 139-150.
en-Narşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca’fer. (2013). Târîh-i Buhara, Erkan Göksu (Farsçadan Tercüme ve Notlar). TTK Yayınları.
Negmatov, N. N. (1998). The Samanid State. M. S. Asimov and C. E. Bosworth (edi.), History of Civilizations of Central Asia (Cilt IV s. 83-101). Unesco Publishing.
Nizâmü’l-Mülk. (2016). Siyâset-nâme. Mehmet Altay Köymen (haz.). TTK Yayınları.
Nizamü’l-Mülk. (2015). Siyasetname. Mehmet Taha Ayar. (Çevirmen). İş Bankası Yayınları.
Özbayraktar, A. (2014). Abbasîlerin İlk Döneminde Mâverâünnehir. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
Pırlanta, İ. (2013). Orta Çağ’ın İncisi Nişabur. Hikmetevi Yayınları.
Roux. J. P. (2001). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Lale Arslan (Çevirmen). Kabalcı Yayınları.
Sarıçam, İ. (2010). Hz. Ömer. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Söylemez, M. M. (2001). Berîd Teşkilatının Menşeine Dair Bazı Yeni Bulgular. İslâmiyât IV, 2, 139-147.
Starr, S. F. (2019). Kayıp Aydınlanma Arap Fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın Altın Çağı. Kronik Yayınları.
Şahin, S. (2020). Mâverâünnehir’in Sosyal ve İdarî Yapısı (VIII.-XII. Yüzyıllar). Selenge Yayınları.
Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. TTK Yayınları.
Tokan, Ö. (2015). Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları’nda Dîvân-ı Âlâ. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
Tor, D. G. (2009). The Islamization of Central Asia in the Sāmānid era and the reshaping of the Muslim World. Bulletin of SOAS, 72, 2, 279-299.
Treadwell, W. L. (1991). The Political History of The Sâmânid State. [Thesis submitted to the Institute of Oriental Studies for the Degree of Doctor of Philosophy in the University of Oxford, PhD diss.] University of Oxford.
Usta, A. (2009). Sâmânîler. DİA, 36, 64-68.
Usta. A. (2020). Türkler ve İslamiyet İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler. Yeditepe Yayınları.
Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. Yeditepe Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (2014). Osmanlı Devleti T eşkilâtına Medhal. TTK Yayınları.
Yazıcı, N. (1987). Klâsik İslâm Döneminde Haberleşme Kurumu İle İlgili Bazı Mülâhazalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 1, 377-386.
Ülkü, H. (1976). İslâm Tarihi (İlâveli 2. Baskı). Çile Yayınları.
Yürekli, T. (2002). Samaniler. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi.
Zeydân, C. (2012). İslâm Uygarlıkları Tarihi (Cilt 1). Nejdet Gök (Çevirmen).