MÂTÜRÎDÎ’NİN MÜFESSİRLERİN ÇOĞUNLUĞUNUN GÖRÜȘÜNE MUHALİF YORUMLARI VE GEREKÇELERİ

Kur’ân’ın anlaşılıp yorumlanması sürecinde ilk dönemden bugüne farklı tefsir ve te’villere sıkça rastlanır. Literatürde farklı yorumlar karşısındaki hareket tarzına yönelik bazı ilkelerin geliştirildiği görülmektedir. Bu bağlamda müfessirlerin çoğunun tercihine mazhar olan görüşler değer bakımından güçlü ve yol gösterici kabul edilmiş, ona muhalefet etmemeye önem verilmiştir. Cumhûru’l- müfessirîn, âmmetü ehli’t-te’vîl veya ekseru’l-müfessirîn gibi ifadelerle nitelenen bu yorumların sonraki yorumlar üzerinde etkili olduğu müfessirlerin tercihlerinden anlaşılabilmektedir. Bu müfessirlerden Ebû Mansûr el- Mâtürîdî (ö. 333/944), müfessirlerin genelinin kabulünü kazanan görüşleri özellikle belirtmiş ve çoğunlukla da onlarla aynı çizgide yorumlar yapmıştır. Ancak onun bazı durumlarda müfessirlerin çoğunluğuna muhalefet ettiği görülmektedir. Çalışmada Mâtürîdî’nin müfessirlerin geneline yönelttiği itirazlar incelenmekte, onu bu tür farklı yorumlara götüren delil ve dayanaklar tespit edilmeye çalışılmaktadır. Mâtürîdî’nin murâd-ı ilâhî, kelâmî konular, nüzûl sebepleri ve kıssalar üzerine yoğunlaşan farklı tercihlerinde, zâhirî anlam ve siyak gibi dile dayalı esaslar ile Kur’ân bütünlüğü, aklî gerekçeler, inanç esasları ve tarihî vakıaya uygunluk gibi ilkelerin belirleyici olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Te’vil, Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, İhtilaf, Tercih

MĀTURĪDĪ’S OPPOSING COMMENTS AND JUSTIFICATIONS AGAINTS THE MAJORITY OF COMMANTATORS

There have been different works of tafsir and ta’wil, from the earliest period to the present, in an attempt to understand and interpret the Qur’an. It is seen that there are certain principles developed in relation to different interpretations in the literature. In this regard, the opinions preferred by most commentators are considered as strong and guiding, and it was emphasized that there should be no interference with the comments adopted by the majority. It is understood from the preferences of commentators that the interpretations labelled as jumhur al-mufassirin, ammat ahl al-ta’wil, or aksar al- mufassirin have influenced the later interpretations. Abu Mansur al-Maturidi among such commentators has offered opinions that are favored by the majority of commentators and they have tried to follow his line. However, it is also seen that in some situations he opposed many commentators. This study aims to examine his objections to the majority of commentators, and explore the different evidence and justifications leading him to make different interpretations It is seen that the language-related principles such as the apparent meaning and siyaq, as well as the integrity of the Qur’an, the mental justifications, the principles of belief, and the conformity to the historical reality were decisive in his different preferences related to his works on the divine wish, kalam-related issues, reasons of revelations, and anecdotes.

Keywords:

Tafsir, Ta’wil, Māturīdī, Ta’wilat al-Qur’an, Disagreement, Preference,

PDF

___

Abdülazîz el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
Âlûsî, Şihâbüddîn es-Seyyid el-Bağdâdî. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsî- ri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türasi’l-Ara- bî, ts.
Âmidî, Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Abdürrezzâk Afîfî. Riyâd: Dâru’s-Sumey‘î, 1424/2003.
Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2002.
Aydın, Atik. İbn Cerir et-Taberi’nin Kur’ân Anlayışı ve Te’vil Tercihleri. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Bakkal, Mustafa Cihad. “Kıssalar Bağlamında Mâturîdî’nin Kur’ân’daki Mübhemlere Yaklaşımı”. EKEV Akademi Dergisi -Sosyal Bilimler- 21/72 (2017): 195-214.
Bakkal, Mustafa Cihad. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eserinde Esbâb-ı Nüzûl. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2018.
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Meâlimü’t-tenzîl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.
Beyzâvî, el-Kâdî Nâsruddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Thk. Muhammed Subhi Hasan el-Hallâk-Mahmûd Ahmed el-Atraş. Beyrut: Dâru’r-reşîd, 1421/2000.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi: Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
Cerrahoğlu, İsmail. “Garânîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 361-366. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV. Yayınları, 2003. Cessâs, Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. dir. ve thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1414/1994.
Cevdet Bey. Tefsir Usûlü ve Tarihi, haz. Mustafa Özel. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillâh Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm ed-Dîb. Katar, y.y., ts.
Çalışkan, İsmail. “Sahâbenin Tefsir İhtilafları”. Kur’ân ve Sahâbe. Ed. Hasan Keskin-Abdullah Demir. 217-242. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016. Çelik, Ömer. Hakkın Dâveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri. İstanbul: Erkam Yayınları, 1434/2013.
Demirci, Muhsin. Kur’ân Tefsirinde Farklı Yorumlar (Tespitler-Değerlendirmeler). İstanbul, İFAV Yayınları, 2017.
Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi, İstanbul: İFAV Yayınları, 2015. Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 417-431. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kü- tübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
Ebussuûd, b. Muhammed el-İmâdî el-Hanefî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm. thk. Abdülkâdir Ahmed Ata. Riyâd: Mektebe- tü’r-Riyâdi’l-hadîsiyye, ts.
Elmalılı, Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Kitabevi, ts. Fahreddîn er-Râzî, Ziyâeddîn Ömer Muhammed. et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1401/1981.
Fenîsân, Suûd b. Abdullâh. İhtilâfü’l-müfessirîn esbâbühû ve âsâruhû. Riyad: Dâru İşbiliya, 1418/1997.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1403/1983.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. Thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîne- ti’l-Münevvere li’t-tıbâa ve’n-neşr, ts.
Gördük, Yunus Emre. “Bir Tefsir Problemi Olarak Garânîk”. Günümüz Tefsir Problemleri. Ed. Ali Karataş-Yunus Emre Gördük. 229-250. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
Günaydın, Fatma. Mâtürîdî’nin Kelâm Sisteminde Peygamberlerin İsmeti. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
Harbî, Hüseyin b. Ali b. Hüseyin. Kavâidü’t-tercîh inde’l-müfessirîn: Dirâse nazariyye tatbîkiyye. Riyad: Dârü’l-kâsım, 1417/1996.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîrü’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1984.
İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak el-Endelûsî. el-Muharrerü’l-vecîz. Doha: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî. et-Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1995.
İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed İbn İdrîs er-Râzî. Tefsî- rü’l-Kur’âni’l-azîm. Thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl ed-Dımeşkî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. Thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed v.dğr. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1421/2000.
İbn Teymiyye, Şeyhülislâm Ahmed b. Abdilhalîm. Mukaddime fî usû- li’t-tefsîr. Riyad: Mektebetü’l-meârif li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1431/2010.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillâh. Ahkâmü’l-Kur’ân. Nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003. İzzeddîn b. Abdisselâm. Kitâbü’l-işâre ile’l-îcâz fî ba‘dı envâi’l-mecâz. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1313.
Kâfiyeci, Muhyiddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Süleymân. Kitâbü’t-teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsîr. thk. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Kahraman, Ferruh. Ulûmu’l-Kur’ân Özelinde Tefsîrde İhtilâflar. İstanbul: Rağbet Yayınları 2011.
Karataş, Ali. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsir. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2010.
Keleş, Ekrem. İslâm Hukukunun Kaynağı Olarak İcma‘. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
Kiraz, Celil. Şerif Murtezâ’nın Emâlî’sinde Kur’ân Müşkilleri ve Müteşâbihleri. Bursa, Emin Yayınları, 2010.
Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1427/2006.
Lâmişî, Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1995.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Vanlıoğlu v.dğr. İstanbul: Dârü’l-mîzân, 2005-2007).
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-Uyûn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Thk. Abdurrahmân Mahmîd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1423/2002.
Müftüoğlu, Ömer. “Bir Müfessirin Kelamullah Karşısındaki Konumunu Tefsirinin İsmi Üzerinden Belirleme Denemesi: Mâturîdî’nin Te’vîlâtu Ehli’s-Sunne’si”. Uluslararası İmâm Mâturîdî Sempozyumu, 28-30 Nisan 2014, Tebliğler Kitabı. Eskişehir: 2014.
Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. Ayasofya, nr. 97: 1b-380a. Süleymaniye Kütüphanesi.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. Beyrut: Dârü’l-kelimi’t-tayyib, 1419/1998.
Öğüt, Salim. “Cumhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 94. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Öz, Ahmet. “Kur’ân’ın Dahili Bağlamlarını Gösteren Kavramlar”. Tefsir Usulü. Ed. Ali Rıza Gül-Ali Karataş. 181-226. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
Özdeş, Talip. İmam Mâturîdî’nin Te’vilâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 1997.
Sadreddînzâde Şirvânî. el-Fevâidü’l-hâkâniyye. Amcazade Hüseyin, nr. 321: 1b-92a. Süleymaniye Kütüphanesi.
Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Şerhu’t-Te’vîlât. Hamidiye, nr. 176: 1b-889. Süleymaniye Kütüphanesi.
Serahsî, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1414/1993.
Şâyi‘, Muhammed b. Abdirrahmân b. Sâlih. Esbâbü ihtilâfi’l-müfes- sirîn. Riyad: Mektebetü’l-ubeykân, 1416/1995.
Şemseddîn el-Isfehânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’l-kavâidi’l-külliyye. Thk. Mansur Koçinkağ-Bilal Taşkın. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî: Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dâru hecr, 1422/2001.
Tayyâr, Müsâid b. Süleymân. Fusûl fî usûli’t-tefsîr. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî li’n-neşri ve’t-tevzî‘, 3. Baskı, 1420/1999.
Topaloğlu, Bekir. Te’vîlâtü’l-Kur’ân’dan Tercümeler. İstanbul: İmam Ebu Hanife ve İmam Matüridi Araştırma Vakfı, 2003.
Üsmendî, Muhammed b. Abdilhamîd. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. Thk. Muhammed Zeki Abdilber. Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, 1412/1992.
Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serrî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbühû. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.
Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâi- ki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. Riyad: Mektebetü’l-ubeykan, 1998/1418.