İMAM MÂTÜRÎDÎ’NİN ANADOLU TASAVVUF KÜLTÜRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Bugün Özbekistan’ın sınırları içinde bulunan Semerkant’ta doğan ve Türkler’in İslâmlaşma sürecinde yaşayan Mâtürîdiyye mezhebinin kurucusu İmam Mâtürîdî’nin, mütekellim, müfessir ve fakîh kimliğinin yanında bazı kaynaklarda tasavvufî yönüyle de ilgili bir takım kayıtlara rastlanmaktadır. İmam Mâtürîdî’nin özellikle zât-sıfat meselesine dair yorumu vahdet-i vücûd telakkisi açısından önem arz etmektedir. Mutezile, Allah’ın sıfatlarını kabul etmezken, İmam Mâtürîdî Allah’ın sıfatlarının bulunduğunu, Allah’ın zâtının aynı olmamakla birlikte zâtından ayrı olmadıklarını da söyleyerek daha sonraları Ahmed Yesevî’nin tasavvuf anlayışına tesir etmiştir. Bu kelâmî yorumun Anadolu sûfiliğinin vahdet-i vücûd telakkisine uygun düşmesi, sûfîlerin insana ve yaratılmışlara karşı büyük bir sevgi ve hoşgörüyle yaklaşmasına zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla kitâbî İslâm’ın teşekkülünde büyük bir rol oynayarak Türkler’in İslâmlaşma sürecine katkı sunan İmam Mâtürîdî’nin Anadolu’nun İslâmlaşmasında da fikrî yönden büyük payı olduğu söylenebilir. Bu çalışmada İmam Mâtürîdî’nin yetiştiği Semerkant’ta hâkim olan tasavvuf kültürünün onun çok yönlü ilmî şahsiyeti üzerindeki izleri yanında onun fikirlerinin Anadolu sûfîliğine etkileri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Mâtürîdî, Ahmet Yesevî, tasavvuf, Anadolu, Semerkand

IMAM MĀTURĪDĪ'S IMPACTS ON THE CULTURE OF ANATOLIAN MYSTICISM

Imam Maturidi, who is the founder of the Maturidi mad- hab, was born during the Isla- mization process of the Turks in Samarqand located today within the borders of Uzbekistan. Next to his indentity of being a mutakallim, mufassir and faqih, you can encounter some records from resources of his mystical aspect.Imam Maturidi’s interpretati- on of particularly the issue of Allah’s essence and attributes is important in terms of the viewpoint of wahdat al-wujud. While Mu’tazila does not ac- cept attributes of Allah, Imam Maturidi states that attributes of Allah exist, that it is not the same with the Allah essence but they are also not separate. This approach later affected Ahmad Yasawi’s understanding of mysticism. The fact that this interpretation was based on the manifestation of the names and attributes of Allah, in other words, the conformity of Anatolian Sufism with wahdat al-wujud has prepared the foun- dation of the Sufi approach of showing great love and tolerance to humans and other created beings. Therefore, it can be said that Imam Maturidi contributed greatly to the Islamization process of the Turks and played a significant role of the Islami- zation of Anatolia. In this study, we will try to determine the effects of the mysticism culture in Samarqand where Imam Maturidi was raised on his multi-faceted scientific personality and his influence on Anatolian Sufism.

Keywords:

Māturīdī, Ahmad Yasawi, Tasawwuf, Anatolia, Samarqand,

PDF

___

Atalan, Mehmet. “Hanefilik Ve Mâtûridîliğin Bektâşilik Üzerindeki Etkileri”. KÜİFD, 2017/1, 25-47.
Açıkgöz, Özkan. “Fıkıh, Kelam ve Tasavvuf Alanında Hanefilik, Maturidilik ve Yeseviliğin ‘Türk Müslümanlığı’ Zaviyesinden Tahlili”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi sy. 20, 2002, 25-54.
Ak, Ahmet. “Matürîdîliğin Ortaya Çıkışı”. İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik – Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: 2012, 435-451.
. Maturidi Kaynaklarda Maturidi ve Maturidilik. (basılmamış doktora tezi), Ankara: 2006.
.“Maturidi Âlimlere Göre İlhamın Bilgi Kaynağı Olması Sorunu”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2014, 5/2, 129-146.
Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Fakr ve Gınâ Terimleri Çerçevesinde Mâturîdî’nin Zühd Anlayışı”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu: Hanefîlik-Mâturîdîlik. 05-07 Mayıs 2017, Ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak. Kastamonu: 2017, 454-468.
Bulut, Mustafa. “İmam Matüridi, Hocaları ve Öğrencileri”. Hikmet Yurdu, İmam Matüridî ve Matürîdîlik Özel Sayısı sy. 4, 2009, 137-145.
Duman, Ali. “İmam Mâtüridî, Hayatı, Eserleri ve İslâm Düşüncesindeki Yeri”. Hikmet Yurdu, İmam Matüridî ve Matürîdîlik Özel Sayısı sy. 4, 2009, 109-126.
Düzgün, Şaban Ali. Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî: Mâturîdî’nin Düşünce Dünyası. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.
İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Leiden: 1906.
İmam-I Rabbânî, Rabbânî İlhamlar-Mebde ve Mead. Çev. Necdet Tosun, İstanbul: 2005.
Kara, Mustafa. “Tasavvuf Kültürünün Türkistan Macerasına Genel Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2001, 10/1, 9-31.
Karadaş, Cağfer. “Semerkand Hanefî Kelam Okulu Mâtürîdîlik -Oluşum Zemini ve Gelişim Süreci-”. Usûl: İslâm Araştırmaları, sy. 6, 2006, 57–100.
Karcı, Mustafa. Mâtürîdî’ye Göre Zat-Sıfat İlişkisi. (basılmamış yüksek lisans tezi), Kayseri: 2012.
Korkmaz, Sıddık. “Mâtürîdî Öğretisinin Yesevî Sufiliğindeki Yansımaları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi sy. 84, 2017, 47-60.
Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: 1984.
Kutlu, Sönmez. “Ebû Mansûr Mâturidî ve Mâturidî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”. İmam Mâturidî ve Mâturîdilik. Ankara: 2003, 385- 432.
. “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”. İmam Maturidi ve Maturidilik: Tarihi Arka Plan, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Maturidilik Mezhebi. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2003.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
. Kitâbü’t-Tevhîd (Ar). Tah. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Ankara: D.İ.B. Yayınları, 2018.
. Te’vîlâtu’l-Kur’an. Haz: Ali Haydar Ulusoy. İstanbul: 2008.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-Edille. (nşr. Claude Salame), Dımaşk: 1990.
Nesefî, Necmeddin. el-Kand fi Ulemâi Semerkand. Tahk. Yusuf el-Hâdî. Tahran: 1999.
Nevâyî, Alî-şîrb. Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. Ankara: 1996.
Onat, Hasan. “Ahmet Yesevî-Hacı Bektaş Veli Çizgisinde Velâyetnâme’nin Anlam ve Önemi Hakkında”. Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektâş Velî Sempozyumu, 17-18 Ağustos 2009 - Nevşehir: AKDTYK Yayını, Ankara: 2010, 135-142.
Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Dînî Çoğulculuk. İstanbul: 1995.
Özdeş, Talip. “Mâtürîdî’nin Din ve Şeriat Anlayışı”. İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik – Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: 2012, ss. 123-137.
Özdinç, Rıdvan. “Ahmed Yesevî’de İtikadı Unsurlar”. I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu. Ankara: 2016, 649-658.
Özgül, Ömer. Sûfilerin Gayr-i Müslimlere Bakışı. (basılmamış doktora tezi), İzmir: 2018.
Teber, Ömer Faruk. “İslâmın Bir Din Olarak Benimsenmesi ve Yayılmasında Maturîdî’den Hoca Ahmet Yesevî’ye Vasat Bir Ümmet Projesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu: Hanefîlik- Mâturîdîlik. 05-07 Mayıs 2017, Ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak. Kastamonu: 2017, 246-255.
. “Türk Kültür Tarihinden Bir Kesit Bektâşî Geleneğinde Mâturîdî İzler”, 13. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi. İstanbul: 2016.
Topaloğlu, Bekir. “İmam Matüridi’nin Temel İslâm Bilimlerindeki Yeri”. İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik – Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: 2012, ss. 39-42.
Tosun, Necdet. “Mâtürîdiyye ve Tasavvuf İlişkisi”, Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi sy. 38: 2016, 47-54.
Uğur, Ahmet. “Mâtürîdî’nin Zamanında İslâm Alemine Kısa Bir Bakış”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî Kongresi Tebliğleri. Kayseri: 1986, 1-8.