Temel Tasavvuf Klasiklerinde Hâl Kavramına Toplu Bir Bakış

Tasavvufun temel kavramlarından hâl, mistik tecrübenin tasavvuftaki karşılığı olarak görülür. Klasiklerde, kavramın farklı boyutlarına temas edilmekte, bazı durumlarda da farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bilhassa hâllerin sürekli olup olmadığı meselesinin daha iyi anlaşılabilmesi, daha alt düzeyde de olsa, duygu-sal yaşantının çeşitli boyutlarıyla kurulacak paralellikler yardımıyla kısmen daha iyi anlaşılabilir. Bu makalede sözü edilen çerçevede, bir insanlık durumu olarak hâllerin temel nitelikleri ve fonksiyonları üzerinde durulmaktadır. Hâlin kavram ve terim anlamlarının iç içe fakat birbirinden farklı olduğu, kavram ola-rak hâlin insanlarda genel, terim olarak hâlin ise sûfîlerin havâss olarak niteledikleri yüksek bilinç durumuna sâhip insanlara özgü mânevî durumlar olarak gördükleri anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Hâl/ahvâl, vakt, vârid, makam, duygu, heyecan, ruh durumu

An Overvıew On The Concept Of Hâl In The Maın Sufı Classıcal Books

Hal (mystical state) as a main concept of sufism is seen as equivalent of mystical experience. Classical sufi books tell about their different dimensions sometimes in opposition each other. Particularly we can partly understand the problem of their continuality, by setting the relations to some different dimensions of affective experinces, In this essay, we discuss the main properties and functions of sufi states as a humanic position in this manner. Conceptual and terminologic means of hal are within the other but diffirent one from the other. Conceptual mean of hal is general for all people. But sufis admit hal as terminological mean that only belonging to people have high conscious situation that they called khawass.

Keywords:

Hal/ahwal (mystical state/s), waqt, warid, maqam (mystical station), affect, emotion, mood,

PDF

___

AFÎFÎ, Ebü‟l-Alâ; Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, (trc. Ekrem Demirli- Abdullah Kartal), İstanbul 1999.
ALBAYRAK, Ahmet; “Dinî Tecrübenin Dışa Vurum Problemi”, Milel ve Nihal, II/2, (2005), ss. 65-79.
ARBERRY, Arthur John; Tasavvuf Müslüman Mistiklere Toplu Bakış, (trc. İbra- him Kapaklıkaya), İstanbul 2004.
ÂSIM, Kāmûs Tercümesi, c. III, İstanbul 1305.
BAYMUR, Feriha; Genel Psikoloji, İstanbul 1989.
BUDAK, Selçuk; Psikoloji Sözlüğü, Ankara 2000.
CEBECİOĞLU, Ethem; Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997.
CHODKIEWICZ, Michel; Sahilsiz Bir Umman Muhyiddin İbn Arabî, (trc. Atila Ataman), İstanbul 2003.
el-CÜRCÂNÎ, eş-Şerîf Ali b. Muhammed; Kitâbü’t-ta‘rîfât, Beyrut 1408/1988.
ÇINAR, Aliye; “Mevlânâ‟nın Düşünce Dokusu ve Temel Kavramları –Varlık-Bilgi- Değer Birliği-”, Uluslarası Düşünce ve Sanatta Mevlanâ Sempozyum Bildirileri, Çanakkale 2006, ss. 95-100.
DEMİRCİ, Mehmet; “Hal”, DİA, İstanbul 1997, c. XV, ss. 216-218.
el-GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed; İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn, Bey- rut 2000; el-Munkızu mine’d-dalâl, Beyrut 1994 [el-Munkızu min-ad- Dalâl, (trc. Hilmi Güngör), İstanbul 1990].
el-GEYLÂNÎ, Abdülkadir; Fütûhu’l-gayb (Şetnûfî‟nin Behcetü’l-esrâr hamişinde), Mısır 1330/1912 [Fütûhu’l-Gayb Âlemlerin Kapısı, (trc. İlyas Aslan- Derya Çakır), İstanbul 2004].
GOLEMAN, Daniel; Duygusal Zekâ Niçin IQ’dan Daha Önemlidir?, (trc. Banu Seçkin Yüksel), İstanbul 2005.
GÖZTEPE, Yüksel; Abdülkerîm Kuşeyrî’de Hâller ve Makamlar, Ankara Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara 2006.
HAKÎM et-TİRMÎZÎ, Ebû Abdullah Muhammed; Beyânü’l-fark beyne’s-sadri ve’l- kalbi ve’l-fu’âdi ve’l-lübb, (nşr. Nicola Heer), Kahire 1958.
HÖKELEKLİ, Hayati; Din Psikolojisi, Ankara 1993.
el-HÜCVÎRÎ, Ebü‟l-Hasen Ali b. Osman b. Ebî Ali el-Cüllâbî el-Gaznevî; Keşfü’l- mahcûb, (nşr. İbrâhîm ed-Düsûkî Şitâ), Kahire 1974 [Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi, (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982].
İBN ARABÎ, Muhyiddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ali; el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye fî ma‘rifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-melekiyye, nşr. Muhammed Abdurrahmân el-Mer‟aşlî, I-IV, Beyrut 1997/(nşr. Osman Yahyâ) I- XIV, Beyrut 1405/1985-1412/1992; Fusûsu’l-hikem, nşr. Ebü‟l-Alâ Afîfî, Beyrut 2002 [Ahmed Avni Konuk, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, (haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın), c. I, İstanbul 1987].
İBN HALDÛN, Mukaddime, (trc. Süleyman Uludağ), c. II, İstanbul 1991.
İBN MANZÛR, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem; Lisânü’l-‘Arab, (nşr. Emin Muhammed Abdülvehhâb-Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî), c. III, Beyrut 1996.
KARA, Mustafa; Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 1985.
KARTAL, Abdullah; “Tasavvufî Tecrübe Aktarılabilir mi?”, Uluslararası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu-4, Bursa 2005, ss. 83-101.
el-KÂŞÂNÎ, Abdürrezzâk; Istılâhâtü’s-sûfiyye, (nşr. Abdülhâlık Mahmûd), Kahi- re 1984; Tasavvuf Sözlüğü Letâ’ifu’l-A‘lâm fî İşârâtı Ehli’l-İlhâm, (trc. Ekrem Demirli), İstanbul 2004.
KAYA, Mahmut; İslâm Kaynakları Işığında Arstoteles ve Felsefesi, İstanbul 1983.
el-KELÂBÂZÎ, Ebû Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî; et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf, (nşr. Arthur John Arberry), Kahire 1933 [Doğuş Dev- rinde Tasavvuf Ta‘arruf, (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1992].
KOÇ, Ahmet; “Düşünen İnsan Yetiştirmede Din Eğitiminin Rolü”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy. 6 (1999), ss. 73-80.
el-KUŞEYRÎ, Ebü‟l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin; er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî ‘ilmi’t-tasavvuf, Mısır 1379/1959 [Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991].
KÜÇÜK, Osman Nuri; “Zaman Düşüncesinin Tasavvufî Açılımı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl 3 [2002], sy. 9, ss. 221-238.
MACDONALD, D. B.; “Hâl”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1993, c. V1, ss. 106- 107.
MENGÜŞOĞLU, Takiyettin; İnsan Felsefesi, İstanbul 1988.
MUHAMMED İKBAL; İslâm’da Dînî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, (trc. N. Ahmet Asrar), İstanbul 1984.
NECMEDDİN KÜBRÂ, Usûlü aşere-Risâle ile’l-hâim-Fevâihu’l-cemâl Tasavvufî Hayat, (trc. Mustafa Kara), İstanbul 1980.
ORNSTEIN, Robert E.; Yeni Bir Psikoloji, (trc. Erol Göka-Feray Işık), İstanbul 1992.
PAZARLI, Osman; Din Psikolojisi, İstanbul 1972.
SAYAR, Kemal; Ruhun Labirentleri, İstanbul 2003.
SERRÂC, Ebû Nasr Serrâc et-Tûsî; Kitâbü’l-luma‘, (nşr. Abdülhalîm Mahmud- Tâhâ Abdülbâkî Sürûr), Bağdat 1960 [el-Lüma‘ İslâm Tasavvufu, (trc. Hasan Kâmil Yılmaz), İstanbul 1996].
es-SÜHREVERDÎ, Ebü‟n-Necîb Abdülkāhir; Kitâbü âdâbi’l-mürîdîn, (nşr. Menahem Milson), Jerusalem 1977.
es-SÜHREVERDÎ, Şihâbüddin Ebû Hafs Ömer b. Muhammed; ‘Avârifü’l- ma‘ârif, (nşr. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî), Beyrut 1999 [Tasavvu- fun Esasları –Avârifü’l-Meârif Tercemesi-, (trc. H. Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz), İstanbul 1990]. es-SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyn; Tabakātü’s-sûfiyye, (nşr. Mustafa Abdülkadir Atâ), Beyrut 2003.
TAHRALI Mustafa; “Fusûsu‟l-Hikem, Şerhi ve Vahdet-i Vücûd ile Alâkalı Bazı Mes‟eleler”, Ahmed Avni Konuk, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, (haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın), İstanbul 1987, c. I, ss. XXIX- LXIV.
et-TEHÂNEVÎ, Muhammed Ali; Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm, (nşr. Ali Dehrûc), c. I, Beyrut 1996.
TOPÇU, Nurettin; Psikoloji, (haz. Ezel Erverdi-İsmail Kara), İstanbul 2003.
ULUDAĞ, Süleyman; İbn Arabî, Ankara 1995; Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İs- tanbul 1996; “Kalb”, DİA, İstanbul 2001, c. XXIV, ss. 229-232.
VERGOTE, Antoine; Din İnanç ve İnançsızlık, (trc. Veysel Uysal), İstanbul 1999.
WOLFSON, H. Austryn; Kelâm Felsefeleri, (trc. Kasım Turhan), İstanbul 2001.
YAVUZ, Kerim; Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ankara 1983.
YAVUZ, Salih Sabri; İslâm Düşüncesinde Nübüvvet, İstanbul ts. (İnsan Yayınla- rı).
YILMAZ, Ömer; “Tasavvuf Üzerine Yapılan Tezler-XVIII Yüksel Göztepe, Abdülkerîm Kuşeyrî‟de Hâller ve Makamlar”, Tasavvuf İlmî ve Akade- mik Araştırma Dergisi, yıl 8 (2007), sy. 18, ss. 335-342.