KARMATÎLER: ORTAYA ÇIKIŞLARI, FİKİRLERİ, EDEBİYATI ve İSLAM DÜŞÜNCESİNE KATKILARI

Karmatîlik, İsmâilîlik içerisinde III./IX. asrın ortalarında tarih sahnesine çıkmış siyasi bir harekettir. İsmâlî davetin başında bulunan Ubeydullah el-Mehdî’nin 286/899 yılında İsmâilî imâmet öğretisinde yaptığı köklü değişikliklerin Hamdan Karmat ve taraftarlarınca kabul edilmemesi neticesinde Irak’taki davet Karmatîlik adıyla bağımsız bir harekete dönüşmüş ve İsmâilîlik Fatımîler ve Karmatîler olmak üzere iki ana kola ayrılmıştır. Karmatî İsmâilîliği’nin kendisine dayandığı ilk İsmâilî fikirler Maniheizm, Sâbiîlik ve Deysâniyye gibi akımların fikirlerinin İslâm düşüncesiyle harmanlanması sonucu teşekkül etmiş olup; kurtuluş için ilahî kaynaklı gizli bilginin elde edilmesi gerektiği tezine dayalı düalist bir karakter taşımaktadır. Horasan-Mâverâünnehir Karmatîleri bu ilk İsmâilî öğretiyi Yeni Eflâtuncu bir bakış açısıyla yeniden yorumlamışlardır.

Anahtar Kelimeler:

İsmâilîlik, Fâtımî, Karmatî, İmâmet

The Qarmatians: Their Appearance, Theologies, Literatures and Contributions to Islamic Thought

The Qarmatism is a political movement that appeared on the historical stage in the middle of the III./IX. century. After Hamdan Qarmat, the chief Ismailite missionary of Iraq, and his followers rejected the fundamental reforms in the Ismailite teaching of imamate made by Ubeyd Allah al-Mahdi, the then leader of Ismailite mission, in 286/899, the Ismailite mission in Iraq turned into an independent movement under the name of Qarmatis, thus Ismailis split into two main branches as Fatimids and Qarmatis. The views of Manichaeism, Mandaeanism and Daysanism, which had merged into Islamic thought before, played a significant role in the shape of the earliest Ismailite views which Qarmati-Ismailism based on, and they had a dualistic character, since they held that the divine secret knowledge was necessary for salvation. Afterwards, the Qarmatis of Khurasan and Transoxania reinterpreted these earliest Ismailite teachings in line with Neo-Platonist point of view.

Keywords:

Ismailism, Fatimid, Qarmatî, Imamate,

PDF

___

EL-ALEVÎ, Ali b. Muhammed (327/938’den sonra), Sîretü’l-Hâdî ile’l-Hakk Yahyâ b. Hüseyin, Thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut, 1972.
AVCU, Ali, Karmatîler’in Doğuşu ve Gelişim Süreci, Yatınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009.
CA’FER b. Mansûr el-Yemen (350–360/960–970 civarı), Serâir ve Esrâru’n-Nurekâ, Thk. Mustafa Gâlib, Beyrut, 1984. Kitâbu’l-‘Âlim ve’l-Ğulâm, Thk. J. W. Morris, London, 2001. Kitâbu’l-Keşf, Thk. Mustafa Gâlib, Beyrut, 1984.
DAFTARY, Farhad, İsmaililer Tarih ve Kuram, Çev. Ercüment Özkaya, Rastlantı Yay., Ankara, 2001.
DEYLEMÎ, Muhammed b. Hasan (VIII./XIV. asrın başları), Beyânu Mezâhibi’l-Bâtıniyye ve Butlânihî, Kavâidu ‘Akâidi Ali Muhammed içinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz.
EBÛ TEMMÂM (IV./X. yüzyılın ortaları), Kitâbu Şecereti’l-Yakîn, Thk. Ârif Tâmir, Beyrut, 1982.
EKİNCİ, Abdullah, IX.-XI. Yüzyıllarda Karmatiler’in Siyasi, Sosyal ve İktisadi Faaliyetleri, Doktora Tezi, FÜSBE, Elazığ, 2002.
GAZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (505/1111), Bâtınîliğin İçyüzü, Çev. Avni İlhan, TDVY, Ankara, 1993.
IRAKÎ, Ebû Muhammed Osman (V./XI. asır), Sapıkların ve Dinsizlerin Çeşitli Mezhepleri, Çev. Y. Kutluay Ankara, 1962.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Feth Abdurrahman (597/1200), el-Muntazam fî Tavârîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, Thk. S. Zekkar, Beyrut, 1995.
İBNÜ’D-DEVÂDÂRÎ, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek (713/1313), Kenzü’d-Dürer, Thk. Salahaddîn el-Müneccid, Kahite, 1961.
İBNÜ’L-ESÎR, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed (630/1223), el-Kâmil fî’t-Târîh, Çev. Ahmet Ağırakça, Bahar Yay., İstanbul, Trz.
İBN HAVKAL, Ebû’l-Kâsım Muhammed (367/977), Sûretü’l-Arz, Nşr. J. H. Kramers, Leiden, 1939.
İBN KESÎR, İsmâ‘îl b. ‘Umer (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye fî’t-Târîh, Mısır, Trz.
İBN NEDÎM, Ebû’l-Ferec Muhammed (385/995), el-Fihrist, Thk. İ. Ramadan, Beyrut, 1994.
İDRİSÎ, İdris b. ‘İmâduddîn b. Hasan (872/1467), ‘Uyûnu’l-Ahbâr, Thk. Mustafa Gâlib, Dâru’l-Endelüs, Beyrut, 1986.
KADI ABDÜLCEBBÂR b. Ahmed el-Hemedânî (415/1020), Tesbîtü Delâili’n-Nübüvve, Thk. Abdülkerîm Osman, Beyrut, Trz.
KADI NU’MAN b. Muhammed (363/974), İftitâhu’d-Da’ve, Thk. Vedat el-Kâdî, Beyrut, 1970.
KİRMÂNÎ, Hamîdüddîn Ahmed b. Abdullah (411/1020), Kitâbu’-Riyâd, Thk. Arif Tâmir, Beyrut, 1960.
KUMMÎ, Sa’d b. Abdillah el-Eş‘arî (300/912)-NEVBAHTÎ, Hasan b. Mûsâ (302/915’li yıllar), Şiî Fırkalar Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak-Fıraku’ş-Şîa, Çev. H. Onat-S. Hiz- metli-S. Kutlu-R. Şimşek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004.
MADELUNG, Wilferd, “Das Imamat in der Frühen İsmailitischen Lehre”, Der Islam, XXXVI, (1961), 43–135.
MAKRİZÎ Ahmed b. Ali (845/1442), İtti‘âzu’l-Hunefâ bi Zikri Eimmeti’l-Hulefâ, Thk. Cemâluddîn eş-Şeyyâl, Kahire, 1948.
MANSÛR EL-YEMEN, Hüseyin b. Hevşeb (302/914), Kitâbu’r-Rüşd ve’l-Hidâye, Ed. K. Hüseyin, Collectanea içinde, Leiden, 1947.
NASIR HÜSREV (481/1088), Sefername, Çev. A. Terzi, İst., 1985. Hanu’l-İhvân (Dostlar Sofrası), Çev. M. Kanar, İst., 1995.
NÎSÂBÛRÎ, Ahmed b. İbrâhim (V./XI. asrın başları), İstitâru’l-İmâm, Nşr. S. Zekkâr, Ahbâru’l-Karâmıta içerisinde, Riyad, 1989.
NİZAMÜLMÜLK, Ebû Ali (484/1092), Siyasetnâme, İst., 2003.
NOMOTO, Shin, Early Ismâ‘îlî Thought on Prophecy According to the Kitâb al-Islâh by Abû Hâtim al-Râzî, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999.
NUVEYRÎ, Ahmed b. Abdilvehhâb (733/1332), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, Thk. M. Câbir el-Hînî, Kâhire, 1984.
RÂZÎ, Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân (322/934), Kitâbu’l-Islâh, Thk. H. Minûçehr-M. Muhakkik, Tahran, 2004.
SÂBİÎ, Sâbit b. Sinan (365/973), Târîhu Ahbâri’l-Karâmıta, Nşr. S. Zekkar, Ahbâru’l- Karâmıta içinde, Riyad, 1989.
SİCİSTÂNÎ, Ebû Ya’kûb İshak b. Ahmed (360/970’ten sonra), Kitâbu’l-İftihâr, Thk. Mus- tafa Gâlib, Dâru’l-Endelüs, 1980. Kitâbu İsbâti’n-Nübûât, Thk. Arif Tâmir, Beyrut, 1982. Tuhfetü’l-Müstecîbîn, Thk. Ârif Tâmir, Selâsu Rasâili İsmâiliyye içerisinde, Beyrut, 1983. Keşfu’l-Mahcûb, Nşr. Hanry Corbin, Pâris/Tahran, 1988.
STERN, S. M., “The Early Ismâ‘îlî Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania” Studies in Early Ismâ‘îlism içinde, Leiden, 1983, (189–223).
TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir (310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, Beyrut, Trz.
TAN, Muzaffer, İsmaililiğin Teşekkül Süreci, Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE, Ankara, 2005.
WALKER, Paul, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993.
YEMENÎ, Muhammed b. Muhammed (IV./X. yüzyılın ikinci yarısı), Sîretü Ca’fer el-Hâcib, Nşr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids içinde, Calcutta, 1942, (184–223).
ZEKKAR, Süheyl, Ahbâru’l-Karâmıta, Dâru’l-Kevser, Riyad, 1989 ×××