Emiretü’l-Mü’minîn: Zübeyde binti Câfer

Bu makalede Hârûn Reşid’in eşi ve Abbâsîler devrinin en etkili kadınlarından biri olan Zübeyde binti Câfer’in, ilk dönem Abbâsî siyasî hayatındaki yeri ele alınacaktır. Hâşimoğullarının Abbâsî koluna mensup olup, halife doğuran tek kadın olan Zübeyde, diğer halife eşlerinden farklı olarak, emîretü’l-Mü’minîn şeklinde anılmış, eşi Hârûn Reşîd ve Abbâsî devlet idaresi üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Küçük yaştaki oğlu Muhammed el-Emîn’in veliaht tayin edilmesini sağlamış ve Hârûn Reşîd’e rağmen veliaht değişikliğine izin vermemiştir. Kudretli vezir ailesi Bermekîlerin azlinde önemli rol oynayan Zübeyde, Emîn-Me’mûn arasında cereyan eden iç savaştaki konumu ve Me’mûn döneminde halifeyle ilişkileri bakımından Abbâsî siyasî hayatında önemli bir yere sahiptir.

Anahtar Kelimeler:

Zübeyde, Hârûn Reşîd, Abbâsîler, Bermekîler

Amîra al-mü’minîn: Zubeyde Bint Ja'far

This article deals with Zubeyde bint Ja'far who was Harun al-Rashid’s wife and one of the most influential women of Abbasid era, Zubeyde bint Ja'far, and her place in the early Abbasid political life. Zubeyde was the only women who gave birth to a caliph from the Abbasid-Hashemite lineage. Unlike the wives of the other caliphs, she was called “amîra al-mü’minîn” and had an important effect on her husband, Harun al-Rashid and the Abbasid state administration. She had a significant place in the political life of the Abbasid with her insistence on her son Muhammad al-Amin's to be crown prince, her disapproval for the change of crown prince despite of Harun al-Rashid, her intervention in the internal war that took place between Amin and Me'mun, and her relation to the caliph Me'mun. Also Zubeyde has a significant role in the dismissing of noble family of Barmakids.

Keywords:

Zubeyde, Harun al-Rashid, Abbasids, Barmakids,

PDF

___

Abdülazîz ed-Dûrî, el-Asru‟l-Abbâsîyyü‟l-evvel: Dirâse fî tarîhi‟s-siyasî ve‟l-idarî ve‟l-malî, Beyrut 1997.
Abdülkerim Ali, “Zübeyde binti Câfer”, el-Mevsûatü‟l-Arabiyye, Dımeşk 2004.
Ahmed Ferîd Rıfâî, Asru‟l-Me‟mûn, Kahire ts.
Ahmed Halil Cum‟a, Nisa fî kusûri‟l-ümerâ, Dımeşk 2000.
…..……….., Nisa‟ mine‟t-tarih, Dımeşk 1997.
Ahmed Süveyd, Nisâu şehire min tarîhinâ, Beyrut 1985.
Ahsan, Muhammed Manazir, Social Life Under the Abbasids, London 1979.
Amrî, Muhammed b. Abdullah, Sefînetü‟l-edeb ve‟t-tarîh, Dımeşk 2001.
Athamına, Khalil, The Black Banners and the Socio-Political Significance of Flags and Slogans in Medieval Islam, Arabica, T. 36, Fasc. 3 (Nov., 1989), pp. 312.
Aykon, Necati, Bermekîler ve Abbâsî Tarihindeki Yeri, (SÜSBE Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1999.
Belâzürî, Fütûhu‟l-buldân, (Terc. Mustafa Fayda), İstanbul 1987.
Cehşiyarî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdus b. Abdullah el-Kufi, el-Vüzerâ ve‟l-küttâb, Kahire 1980.
Clot, Andre, Hârûn Reşîd ve Abbâsîler Dönemi, (Terc. Nedim Demirtaş), İstanbul 2007.
Ebû Hanîfe ed-Dineverî, Ahbâru‟t-tıvâl(İslam Tarihi), (Terc. Nusrettin Bolelli-İbrahim Tüfekçi), İstanbul 2007.
Ebû Hayyân Tevhidî, el-Besâir ve‟z-Zehâir, Beyrut 1988.
Ebû Nuaym el-İsfehânî, Hilyetü‟l-evliyâ (Sahabeden Günümüze Allah Dostları), İstanbul 1995.
Ebu‟l-Ferec el-Isfehânî, Ahbarü‟n- nisâ fi Kitâbi‟l-Eğanî, Beyrut 1988.
…..……….., Kitâbu‟l-Egânî, Beyrut 1958.
ed-Dahîl, Süleyman, Kitâbu‟l-fevzi bi‟l-murâd fî tarîh-i Bagdâd, Kahire 2003.
ed-Dûrî, Abdülaziz, el-Asru‟l-Abbâsiyyü‟l-evvel, Beyrut 1997.
İbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 301-302.
Bkz. el-Alûsî, Mesâcid-i Bağdâd, s. 117, 125-127; Le Strange, s. 161-165, 350-352.
Ubâde, Abdülhamîd, el-Ikdü‟l-lâmi‟ bi-asâri Bağdâd ve‟l-mesâcid ve‟l-cevâmî‟, Bağdâd
, s. 454-455. el-Alûsî, Ebü‟l-Meali Cemaleddin Mahmûd Şükri b. Abdullah, Tarîhu mesâcid-i Bağdâd ve asâruhâ, Bağdat 1927. el-Uyun ve‟l-hadaik fî ahbari‟l-hakaik, Müellifi Meçhul, (ed. M. J. de Goeje), Leiden 1871.
Eric Schroeder, Hazreti Muhammed'in izinde: Kronolojik İslam Tarihi, yy, ts.
Eyyûb, İbrahim, Tarîhu‟l-Abbâsî es-siyasî ve‟l-hadarî, Beyrut 1989.
Ferîd, Ahmed Rıfâî, Asru‟l-Me‟mûn, I-III, Kahire ts.
Fevvâz Zeyneb bint Ali el-Âmilî, ed-Dürrü‟l-mensûr fî tabakâti rabbâti‟l-hudûr, Beyrut 1999.
Hâirî, Muhammed Hüseyin el-A‟lemi, Terâcimu a‟lâmi‟n-nisâ, Beyrut 1987, II, 117;
Hasan, İbrahim Hasan, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, I-IV, (Terc. İsmail Yiğit- Sadreddin Gümüş), İstanbul 1985.
Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Târih-u Bağdâd, I-XIV, Beyrut ts.
el-Hibri, Tayeb, The Regicide of the Caliph al-Amīn and the Challenge of Representation in Medieval Islamic Historiography, Arabica, T. 42, Fasc. 3, November 1995, pp. 334-364.
Itlidî, Muhammed Deyâb, „Alâmu‟n-Nâs bimâ veka‟a li‟l-Berâmike, me‟a beni‟l-Abbâs, Mısır 1314
İbn Abdirabbih, el-Ikdu‟l-ferîd, Kahire 1969, 1971.
İbn Haldûn, Mukaddime, (Terc. Süleyman Uludağ), I-II İstanbul 1991.
İbn Haldûn, Tarihu İbn Haldun: Kitabü'l-İber ve divanü'l-mübteda' ve'l-haber, Beyrut 1968.
İbn Hallikân, Ebu‟l- Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed, Vefâyâtü‟l-a‟yân ve ebnâü enbai‟z-zamân, Beyrut ts.
İbn Kesîr, Ebu‟l-Fida‟ el-Hâfız, el-Bidâye ve‟n-nihâye, I-XIV, Beyrut 1966.
İbn Kuteybe, el-İmâme ve‟s-siyâse, I-II, Mısır 1926.
…..……….., el-Maârif, (terc. Hasan Ege), İstanbul ts.
İbn Tağriberdî, en-Nücûmu‟z-zâhire fî mulûki Mısır ve‟l-Kâhire, I-XII, Kahire ts.
İbn Tayfûr, Kitâbu Bağdâd, Kahire 1994.
İbn Tıktakâ, Muhammed b. Ali b. Tabatabâ, el-Fahrî fi‟l-âdâbi‟s-sultâniyye ve‟d-düveli‟l- İslâmiyye, Beyrut ts.
İbnü‟l Esîr, İzzüddin Ebu‟l-Hasen, el-Kâmil fi‟t-tarîh, I-XII, Dâru‟s-Sâdır, Beyrut 1982.
İbnü‟l-Cevzî, Ahbaru‟z-zirrâf ve‟l-mutemâcinîn, (Latifeler Kitabı), (Terc. Savaş Kocabaş), İstanbul 2001.
…..……….., Ebu‟l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Menâkıbu Bağdâd, Bağdat 1923.
…..……….., Kitâbu‟l-hamkâ ve‟l-mugaffilîn, (Ahmak ve Dalgınlar Kitabı), (Terc. Enver Günenç), İstanbul 1998.
İbnü‟l-İmrânî, Muhammed b. Ali, el-İnbâ fî târihi‟l-hulefâ, Kahire 1999.
Jacobi, Renate, “Zubayda bt. Djafar”, The Encyclopedia of Islam, New York 1995.
Kan, Kadir, Abbasilerin Birinci Asrında Bağdat (145-232/762-847), UÜSBE Yayımlanma- mış Doktora Tezi, Bursa 2011.
Kütübî, Salâhuddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dâranî, Uyûnü‟t-Tevârîh, Kahire 1980.
Le Strange, Guy, Baghdad During the Abbâsîd Caliphate, Oxford 1900.
Makdisî, Ebu‟l-Fazl Muhammed İbn Tâhir, Ma‟rifetü‟l-elkâb, Kahire 2001.
Mehmed Zihni Efendi, Meşâhirü‟n-nisâ, İstanbul 1913.
Mes‟ûdî, Ebu‟l-Hasen Ali b. Hasen, Murûcu‟z-zeheb ve medâinü‟l-cevher, I-IV, Beyrut 1965.
Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (Terc. Salih Şaban), İstanbul 2000.
Muhammed Rif‟at, Şehirâtü‟n-nisâi‟l-Arabiyyât ve‟l-müslimât, Beyrut 1991.
Abbott, Hayzuran ile Zübeyde Bağdat'ın İki Kraliçesi, Ankara 2000.
Nahle Müdevver, Cemîl, Tarihu‟l-Irâk fi‟l-Asri‟l-Abbâsîyyîn, Kahire 2003.
Ömer Rıza Kehhale, A‟lâmü‟n-nisâ fî alemey el-Arab ve‟l-İslâm, Beyrut 1984.
Prenses Kadriye Hüseyin, Muhadderât-ı İslam (Büyük İslam Kadınları), İstanbul 1982.
Richard Kimber, “The Succession to the Caliph Mûsâ al-Hâdî”, Journal of the American Oriental Society, Vol. Ronart, Stephen, “Zubaydah”, CEAC, Amsterdam, 1959.
Salâhuddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dâranî Kütübî, Uyûnü‟t-tevârîh, (thk. thk. Hüsameddin Kudüsî), Kahire 1980.
Salih Ali, Ahmed, Meâlimi Bağdâd el-idâriyye ve‟l-umrâniyye, Bağdat 1988.
es-Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, Tarîhu‟l-hulefâ, Beyrut 1986.
Şabuştî, Ebu‟l-Hasan Ali b. Muhammed, ed-Diyârât, Beyrut 1986.
Şevkî Ebû Halil, Hârûn er-Reşîd, Dımeşk 1988.
Taberî, Muhammed b. Cerîr, Tarihu‟l-Ümem ve‟l-Mülûk, Beyrut 1988.
el-Hâirî, Muhammed Hüseyin, Terâcimu A‟lâmi‟n-nisâ, Beyrut 1998.
Ubade, Abdülhamîd, el-Ikdü‟l-lâmi‟ bi-asâri Bağdâd ve‟l-mesâcid ve‟l-cevâmî‟, Bağdâd 2004.
Vefâ Muhammed Ali, Nüfûzü‟n-nisâ fi‟d-devleti‟l-İslâmiyye fi‟l-Irâk ve Mısr, Kahire ts.
Ya‟kubî, Ahmed b. Ebî Ya‟kûb b. Câfer, Kitâbu‟l-buldân (Ülkeler Kitabı), (Terc. Murat Ağarı), İstanbul 2002.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a‟lâmi‟n-nübelâ, I-XIII, Beyrut 1985.
Zettersten, K.V., “Zübeyde”, İA, XIII, 634.
Zeydan, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, (Terc. Zeki Megamiz), I-V, İstanbul 1976. ııı