Zeynep TEK, Tülin ARSLAN, Emine ZEYTUNLU

BATILILAŞMA DÖNEMİ DOĞU EDEBİYATINDA “LES AVENTURES DE TÉLÉMAQUE, FILS D'ULYSSE”İN SERÜVENİ: TÜRKÇE, ARAPÇA VE FARSÇA ÖRNEĞİ

Bu çalışma, XIX. yüzyıldan itibaren modernleşme sürecini Batı'yı özellikle Fransa'yı örnekalarak hızlandıran ve güçlü bir yazın geleneği olan Osmanlı, Mısır ve İran toplumunda LesAventures de Télémaque, fils d'Ulysse (1699) adlı romanın çevirisine gösterilen rağbetinnedenlerini sorgulamaktadır. François Fénelon (1651-1715) tarafından kaleme alınaneser, matbu kitap olarak Türkçeye, Arapçaya ve Farsçaya XIX. yüzyılda çevrilmiştir.Mevcut çalışma, eserin bu dillerde ilk çeviri romanlardan biri olmasının ortak sebepleriolabileceğini ileri sürmekte; eserin çevirisine verilen önemin, adı geçen toplumların tarihselsüreciyle yakından ilişkili olduğunu belirtmektedir. Bu amaçla işlev odaklı betimleyiciçeviribilim yaklaşımından hareketle, çevirilerin gerçekleştiği dönemlerdeki sosyo-tarihselkoşullar üzerinde durulmakta, ardından eserin kimler tarafından hangi saiklerleçevrildiği ve genel olarak etkileri betimlenmektedir. Sonuçta Aydınlanma felsefesinintesirindeki bu toplumlarda, eserin ideal devletin ve vatandaşın mahiyetine dayalı izlekleriitibarıyla özellikle tercih edildiği görüşüne ulaşılmaktadır. Ayrıca ideal insanı öne çıkarandidaktik içeriğiyle erek toplumlardaki etik normların pekiştirilmesine ve beynelmilelkültürel karşılaşmaların makul düzeyde gerçekleşmesine katkı sunduğu görülmektedir.

“LES AVENTURES DE TÉLÉMAQUE, FILS D'ULYSSE” IN EASTERN LITERATURES DURING WESTERNISATION: THE EXAMPLES OF TURKISH, ARABIC, AND PERSIAN

This article examines the reasons behind the popularity of the translations of the didactic French novel Les Aventures de Télémaque, fils d'Ulysse in the Ottoman, Egyptian, and Persian societies. These societies had a strong literary tradition and, from the nineteenth century onwards, engaged in an accelerated modernization process that took the West, particularly France, as model. Written in 1699 by François Fénelon (1651–1715), Télémaque was translated into Turkish, Arabic, and Persian in the nineteenth century in printed book form. This article argues that there were shared reasons for which this particular novel was among the first to be translated into these languages, and that its importance is closely related to the historical processes that each society was traversing at the time. Following the Function-oriented DTS (Descriptive Translation Studies) approach, the article focuses on the socio-historical circumstances under which the translations were undertaken, explores by whom and for what reasons they were undertaken, and the general impacts of these translations. It is concluded that the text was specifically chosen in these Eastern societies that were infiuenced by Enlightenment philosophy, because of its themes regarding the nature of the ideal state and the ideal citizen. Moreover, with its didactic content regarding the ideal person, it is deemed to have contributed to the consolidation of ethical norms in the target societies, and to the realization of the East's cultural confrontation with the West at a reasonable level.

PDF

___

Âbidînî, Hasan Mîr. Sad Sâl-i Dâstânnüvîsî-yi İran. C. I. Tahran: Neşr-i Çeşme, 2001.
Âdemiyet, Feridun. Endîşehâ-yi Mirzâ Âkâ Hân Kirmânî. 2. basım. Tahran: İntişârât-i Peyâm, 1978.
---. İdeoloji-yi Nehzet-i Meşrûtiyet-i İrân. C. I. Tahran: Kânûn-i Ketâb-i İrân, 1980.
Ahmet Refik. Tarihî Simalar. İstanbul: Kitabhâne-i Askerî-İbrahim Hilmi, 1915.
Akün, Ömer Faruk. “Ahmed Vefik Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.143-157.
Âryenpûr, Yahya. Ez Sâbâ Tâ Nîmâ. 9. basım. C. I. Tahran: İntişârât-i Zuvvâr, 2008.
Ayaydın Cebe, Günil Özlem. 19. Yüzyılda Osmanlı Toplumu ve Basılı Türkçe Edebiyat: Etkileşimler, Değişimler, Çeşitlilik. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Ba’alî, Hefnâvî. et-Tercemetu’l-Edebiyye: el-Hitâbu’l-Muhâciru ve Muhâtabatu’l-Âhıri. Amman: Yâzûrî, 2018.
Bawardi, Basiliyus. “First Steps in Writing Arabic Narrative Fiction: The Case of Hadîqat al-Akhbâr”. Die Welts des Islams 48 (2008): 170-195.
Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. 18. basım. Haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
Browne, Edward G. The Press and Poetry of Modern Persia. Cambridge: Cambridge University Press, 1914.
Cahen, Albert. “Introduction”. Les Aventures de Télémaque. C. I. Ed. Albert Cahen. Paris: Librairie Hachette, 1920. XV-CII
Cankara, Murat. İmparatorluk ve Roman: Ermeni Harfli Türkçe Romanları Osmanlı/Türk Edebiyat Tarihyazımında Konumlandırmak. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Cleveland, William L. Modern Ortadoğu Tarihi. Çev. Mehmet Harmancı. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2008.
Dayf, Şevkî. el-Edebu’l-‘Arabiyyu’l-Mu’âsır fî Mısr. Kahire: Dâru’l- Ma’ârif, tsz.
Demircioğlu, Cemal. “19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda “Çeviri”ye Yüklenen İşlevler”, Journal of Turkis Studies 49 (2018): 179-202.
ed-Dusûkî, ‘Omer. Fi’l-Edebi’l-Hadîs. C. II. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1966.
Ebüzziya Tevfik. Numûne-i Edebiyât-ı ‘Osmâniye. 6. basım. İstanbul: Matba’a-i Ebüzziya, 1913.
Enginün, İnci. Yeni Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
Er, Rahmi. Modern Mısır Romanı-I (1914-1944). Ankara: Hece Yayınları, 2015.
Fénelon, François. Kıssatu Tîlîmâk İbn Ûlîsi’l-Hakîm. Çev. İlyâs b. Ferec b. Dâhir elHalebî. Paris: Fransız Millî Kütüphanesi. Arabe 6243, 1812.
---. Tercüme-i Telemâk. Çev. Yûsuf Kâmil Paşa. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Nafiz Paşa Koleksiyonu. 850, tsz.
---. Tercüme-i Telemâk. Çev. Yûsuf Kâmil Paşa. Ankara: Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. 06 Mil Yz. A 525, tsz.
---. Tercüme-i Telemâk. Çev. Yusuf Kâmil Paşa. İstanbul: Tâbhâne-i ‘Âmire, 1862.
---. “Mevadd-ı Hikemiyye-i Telemak”. Çev. Kâmil Paşa. Mecmûa-i Fünûn 4, 5, 7, 10, 12 (1862-1863).
---. Mevâkı’u’l-Eflâk fî Vekâ’i’i Telîmâk. Çev. Rifâ’a Râfi’ et-Tahtâvî. Beyrût: Matba’atu’l-Suriye, 1870.
---. Rivâyetu Telîmâk. Çev. Sa’dullâh el-Bustânî. Beyrût: Matba’atu’l-Ma’ârif, 1870.
---. Telemâk Tercümesi. Çev. Ahmet Vefik Paşa. Bursa: Matba’a-i Hudavendigar, 1880.
---. “Tercüme-i Hikâyet-i Telemâk”. Çev. Mirzâ Muhsin Han Muînü’l-mülk. Ahter 27 (1879-1880).
---. Hikâye-i Aristonous. Çev. Reşad. İstanbul: Kasbar Matbaası, 1888.
---. Telemakhos’un Başından Geçenler I-II. 2. basım. Çev. Ziya İshan. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1967.
---. Tercüme-i Telemak. Çev. Yusuf Kâmil Paşa. Haz. Gonca Gökalp Alpaslan. Ankara: Öncü Kitap, 2007.
Gökalp Alpaslan, Gonca. “Giriş”. Tercüme-i Telemak. çev. Yusuf Kâmil Paşa. haz. Gonca Gökalp Alpaslan, 1-30. Ankara: Öncü Kitap, 2007.
Holmes, James S. “The Name and Nature of Translation Studies”. The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London-New York: Routledge, 2004. 172-185.
Hill, Peter. “The Arabic Adventures of Télémaque: Trajectory of a Global Enlightenment Text in the Nahdah”. Journal of Arabic Literature 49 (2018): 171-203.
---. “Translation and the Globalisation of the Novel: Relevance and Limits of a Diffusionist Model”. Migrating Texts. Ed. Marilyn Booth. Scotland: Edingburg University Press, 2019. 95-121.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem . Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâr İhyâ’ et-Turâs el-‘Arabî-Mu’essesetu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1995.
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Sadrazamlar. 3. Basım. C. I. İstanbul: Dergâh, 1982.
İnalcık, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
el-‘Îs, Salim. et-Tercemetu fî Hidmeti’s-Sekâfeti’l-Cemâhîriyye. y.y. Menşûratu İttihâdi’l-Kitâbi’l-‘Arab, 1999.
İşimtekin, Soner. “Merâgaî’nin Seyahatnâme-yi İbrahim Beg’i Üzerine Bir Değerlendirme”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 17 (2018): 57-77.
Kanar, Mehmet. Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi. İstanbul: Say, 2013.
Karadağ, Ayşe Banu. “’Batı’nın Çevrilmesini ‘Medeniyet’ Odağıyla Yeniden Okumak: Tanzimat Dönemi/Sonrası Çeviriler ve ‘Çekinceli’ Cesur Çevirmenler”. Tanzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbul’unda Modern Edebi Kültür. Haz. Mehmet Fatih Uslu ve Fatih Altuğ. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2014. 482- 504.
Karadeniz, Yılmaz. Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925) İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler. İstanbul: Selenge, 2013.
Kisrevî, Ahmed-i. Târih-i Meşrûte-i İran. 6. Basım. Tahran: İntişârât-i Emir-i Kebîr, 1965.
Koç, Haşim. “Osmanlı’da Tercüme Kavramı ve Tanzimat Dönemindeki Edebî Tercümelere Dair Çalışmalar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 4. 8 (2006): 351-381.
Kurtuluş, Rıza. “Ahter”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Ek-I, 2016. 56-57.
---. “Âkâ Hân-ı Kirmânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Ek-I, 2016. 59-60.
Lewis, Bernard. The Emergence of Modern Turkey. 2. basım. London-New York: Oxford University Press, 1968.
Mardin, Şerif. The Genesis of Young Ottoman Thought. New York: Syracuse University Press, 2000.
Meisami, Julie. “The Age of Translation and Adaptation, 1850-1914: Iran”. Modern Literature in the Near and Middle East 1850-1970. Ed. Robin Ostle. LondonNew York: Routledge, 2017, 45-63.
Meral, Arzu. Western Ideas Percolating into Ottoman Minds: A Survey of Translation Activity and the Famous Case of Télémaque. Unpublished doctoral dissertation. Leiden Üniversitesi, 2010.
Meral, Arzu. “The Ottoman Reception of Fénelon’s Télémaque”. Fénelon in the Enlightenment: Traditions, Adaptations, and Variations. Eds. Christoph Schmitt-Maaß, Stefanie Stockhorst and Doohwan Ahn. Amsterdam-New York: Rodopi, 2014. 211-235.
Moosa, Matti. The Origins of Modern Arabic Fiction. Boulder-London: Lynne Rienner Publishers, 1997.
Mutemedî, İsfendiar. “Ketâbhâne-yi Dersî der İrân ez Te’sis-i Dârulfunûn tâ Inkılâbi Islâmî”. Târîh-i Mu’âsır-ı İrân 7. 27 (2003): 111-138.
Münif Efendi. Muhâverat-ı Hikemiye. İstanbul: Ceridehane Matbaası, 1859.
Namık Kemal. “İntibâh Mukaddimesi”. Şark 5 (3 Mart 1881): 98-101.
Ocak, Bekir. “Fenelon’un “Aristonous” Adlı Eserinin Mülahhas Tercemesi ve Ahmed Faik Reşâd Bey”. Mavi Atlas, 7 (2016):168-180.
Ostle, Robin, ed. Modern Literature in the Near and Middle East (1850-1970). London-New York: Routledge, 2017.
Özgül, Metin Kayahan. "Yusuf Kâmil Paşa'nın Tercüme-i Telemak'ı". Erdem 40 (2002): 193-241.
Özön, Mustafa Nihat. Türkçede Roman. Haz. Alpay Kabacalı. İstanbul: İletişim, 1985.
Paker, Saliha. “Tanzimat Döneminde Avrupa Edebiyatından Çeviriler: Çoğul-Dizge Kuramı Açısından Bir Değerlendirme”. Çev. Ali Tükel. Metis Çeviri 1 (1987): 31-43.
Reisniyâ, Rehim. İran ve Osmanî Der Âstane-i Karn-i Bistom. C. I-II. Tebriz: İntişârât-i Sutûde, 1995.
Rıza Tahsin. Mir’at-ı Mekteb-i Tıbbiye. Dersaadet: Kader Matbaası, 1910.
Sâbât, Halîl. Târîhu’t-Tabâ’a fi’ş-Şarkı’l-‘Arabî. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1966.
Sarkîs, Yusuf İlyân. Mu’cemetu’l-Matbâ’âti’l-‘Arabiyyeti ve’l-Mu’arrebe. Mısır: Matbaa Sarkîs, 1928.
Schmitt-Maaß, Christoph, Stefanie Stockhorst, Doohwan Ahn, eds. Fénelon in the Enlightenment: Traditions, Adaptations, and Variations. Amsterdam-New York: Rodopi, 2014.
Schmitt-Maaß, Christoph, Stefanie Stockhorst, Doohwan Ahn. “Introduction: Early Modernism, Catholicism and the Role of the Subject - Fénelon as a Representative of the Age of Enlightenment”. Fénelon in the Enlightenment: Traditions, Adaptations, and Variations. Eds. Christoph Schmitt-Maaß, Stefanie Stockhorst and Doohwan Ahn. Amsterdam-New York: Rodopi, 2014. 13-24.
Sheriff, Mary D. “Painting Telemachus in the French Regency”. Fénelon in the Enlightenment: Traditions, Adaptations, and Variations. Eds. Christoph Schmitt-Maaß, Stefanie Stockhorst and Doohwan Ahn. Amsterdam-New York: Rodopi, 2014. 281-311.
Soofizadeh, Abdolvahid. “Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Karşılaştırması”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7. 35 (2014): 286-296.
eş-Şeyyâl, Cemâleddîn. Rifâ’a et-Tahtâvî: Za’îmu’n-Nahdati’l-Fikriyye fî ‘Asrı Muhammed ‘Ali. Kahire: Hindawi, 2019.
Schuurman, Paul. “Fénelon on Luxury, War and Trade in the Telemachus”. History of European Ideas 38. 2 (2012): 179-199.
Strauss, Johann. “Who Read What in the Ottoman Empire (19th-20th centuries)?” Middle Eastern Literatures 6. 1 (2003): 39-76.
Şinasi. "Pây-i Taht". Tasvîr-i Efkâr. 68 (21 Şubat 1863): 1.
---. Tercüme-i Manzûme. 2. basım. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası, 1870.
et-Tahtâvî, Rifâ’a Râfî’ . Tahlîsu’l-İbrîz fî Telhîs-i Bârîz. Kahire: Hindavi, 2012.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. 19. Basım. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul: Dergâh, 2012.
“Tercüme-i Hikâyet-i Telemâk”. Ahter 27 (1 Temmuz 1879): 211.
Tûsî, ‘Azîz-i. “Mu’arrefi ve Berresî-yi Ketâb-i Sergüzeşt-i Telemâk”. Ferheng 57. 58 (2006): 291-320.
Ubicini, Abdolonyme. La Turquie Actuelle. Paris: Librairie de L. Hachette et Cie, 1855.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 7. Basım. C. IV/I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
Ülken, Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü: İslam Medeniyetinde Tercümeler ve Tesirleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2011.
Yücel, Faruk. Çevirinin Tarihi. 2. Basım. İstanbul: Çeviribilim, 2020.
Zerinebaf, Fariba. “İstanbul’dan Tebriz’e: Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da Modernite ve Meşrutiyet”. Çev. Umut Başar. Muhafazakâr Düşünce 55 (2018): 211-230.
Zeydân, Curcî. Târîh Âdâbi’l-Lugati’l-‘Arabiyye. Kahire: Hindawi, 2013.
Zuhrî, Iraj. “Teatr ve İnkılâb-ı Meşrûtiyet - Tercüme ve İktibâs”. BBC Persian 25 Temmuz 2006. Web. 22 Ekim 2020.