Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur'an'daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi

Bu makalede, Kur'an'daki hac menâsikinin nass-olgu, vahiy-vakıa diyalektiği içinde okunması ve bu menâsikin İslâm öncesi câhiliye Arap ve antropolojik temellerinin ortaya konulması suretiyle, Kur'an'ı, kendi döneminin dinamik kültürü içinde anlama metodolojisine katkı sunulması hedeflenmiştir. Kur'an'a yansımış olan Hac tasavvur ve teâmüllerinin ibdâ' ve îcât mahiyetinde sil baştan hususlar olup-olmadığı problemi burada irdelenmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde tenzihatçı ve takdisatçı, bir o kadar apolojik bir edayla İslâm âlimlerininin büyük bir çoğunluğu tarafından metafizik temellere yani Hz. İbrahim ve Hz. Âdem'e oradan da Tanrısal Ruh'a (Cebrâîl) ircâ' edilen (dayandırılan) hac menâsikinin bu ircâ'sının, vakıaya mutabık ve muvafık olup-olmadığı da tartışılmıştır. Klasik kaynaklardan Câhiliye'ye ilişkin verileri elde etme, bu verilerin analizlerini yaparak bir senteze varma şeklinde takip edilen yöntem neticesinde, Kur'an'ın hac menâsikinin, şirk unsurlarından ayıklanmış ve tevhitle mayalanmış, İslâm öncesi Hicaz bölgesi Arap ve diğer kadîm toplumların ilah evleri ritüellerinin bir devamı niteliğinde olduğu anlaşılmıştır.

The Dialectic Relation Between Jahiliyya Arabic Hajj Rituals and the Qur?anic Rituals

In this article, the purpose is to contribute to the methodology in understanding the Qur?an within its dynamic culture in its period by interpreting the hajj ritual in the Qur?an with its being divine text-phenomenon and revelation-reality dialectics and by introducing pre-Islamic jahiliyya Arab and anthropological foundations of these rituals. The issue of whether the hajj imagination and customaries mentioned in the Qur?an are "initial" and "invention", which are re-organized from the initial stage, is investigated in this study. Similarly, the issue of whether the hajj is based on metaphysical bases i.e. to Abraham and Adam, and then, to Holy Spirit (the Angel Gabriel) by the majority of Islamic scholars in a purifying and glorifying, and apological manner being in agreement with the reality or not is also examined in the study. As a result of the method in which the data collection is made from classical sources on jahiliyya, and the analyses of these data are made to reach a synthesis, it is understood that the concept of hajj in the Qur?an is purified from polytheist elements and merged with the unity of God, and to be a continuation of the rituals of the houses of God, pre-Islamic Arabs and other ancient civilizations in the Hejaz Region

PDF

___

Abay, Muhammet. "Tebliğ Müzakeresi". 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sem- pozyum Kur'ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur'ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 79-90. İstanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
Abdirrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr b. Nâfî' el-Himyerî. Tefsîru Abdirrezzâk. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1419.
Abdulazîz Sâlim, es-Seyyid. Târîhu'l-Arab fî asri'l-Câhiliyye. Beyrut: Dâru'n-Nahdati'l- 'Arabiyye, ts.
Abdulhamîd, Sa'd Zaglûl. fî târîhi'l-'Arab kable'l-İslâm. Beyrut: Dâru'n-Nahdati'l-'Arabiyye, 1976.
Abdulvahhâb Yahyâ, Lütfî. el-Arabu fi'l-usûri'l-kadîm medhal hadârâ fî târîhi'l-Arabi kable'l- İslâm. Beyrut: Dâru'n-Nahdati'l-'Arabiyye, 1978.
Adam, Baki. Dinlerde Hac İbadeti Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniver- sitesi, 1989.
Adıgüzel, Şükran. Vahyin Başlangıcıyla İlgili Siyer Kaynaklarındaki Rivayetlerin Değer- lendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2015.
Ahmed el-Alî, Sâlih. Târîhu'l-Arabi'l-kadîm ve'l-bi'setu'n-nebeviyye. Beyrut: Şirketu'l- Matbû'âti li't-Tevzî' ve'n-Neşr, 2003.
Alexander, H., R. Gibb, J. Hendrik Kramers. "Tawâf". Shorter Encyclopaedia of Islam. c. y: 585-586. y.y.: Cornell University Press, 1953.
Alûsî, Seyyid Mahmûd Şükrî. Bulûğu'l-erab fî marifeti ahvâli'l-Arab. tsh. Muhammed Behcet el-Eserî. Beyrut-Lübnan: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
Arendonk, C. Van, "Hums". İslâm Ansiklopedisi. c. 5/1: 587-588. İstanbul: MEB Yayınları, 1987.
Arzy, Shahar, Moshe Idel, Theodor Landis, Olaf Blanke. "Vahiyler Niçin Hep Dağlarda Geldi? Mistik Tecrübelerin Bilişsel Nörobilim ile İlişkisi". çev. Ali Kuşat v.dğr. ERUIFD 1, sy. 14 (2012): 89-99.
Ateş, Ali Osman. İslâm'a Göre Cahiliyye ve Ehl-i Kitap Örf ve Âdetleri. İstanbul: Beyan Yayın- ları, 1996.
Azimli, Mehmet. Cahiliyeyi Farklı Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hizânetu'l-edeb ve lübbu lübâbi lisâni'l-Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetu'l-Hanecî, 1997.
Balcı, İsrafil. Hz. Peygamber ve Namaz. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mesûd b. Muhammed el-Ferrâ. Meâlimu't-tenzîl fî tefsîri'l-Kur'ân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi,
Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed. el-Mesâlik ve'l-memâlik. y.y.: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1992.
Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Cümelu min ensâbi'l-eşrâf. thk. Süheyl Zekâr- Riyâd ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1996.
Berrû, Tevfik. Târîhu'l-Arabi'l-kadîm, Dımeşk-Suriye: Dâru'l-Fikri'l-Mu'âsır, 1996.
Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdillâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru't-tenzîl ve esrâru't- te'vîl. thk. Muhammed Abdirrahmân el-Mar'aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l- Arabiyyi, 1418.
Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî Ebû Bekr. Delâilu'n-nübüvve ve marifeti ahvâli sâhibi'ş-şerî'a. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1405.
Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî Ebû Bekr. es-Sünenu'l-kübrâ. tsh. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut-Lübnân: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
Bıyıkoğlu, Yakup. "Kur'ân'da Câhiliye Kavramı". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisis 2, sy. 36 (2012): 233-247.
Brockelman, Carl. Târîhu'ş-şu'ûbi'l-islâmiyye. trc. Münir Ba'lebekkî-Nebih Emîn Fâris. Beyrut: Dâru'l-'İlm li'l-Melâyîn, 1988.
Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: TTK. Basımevi, 1992.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillâh. Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en- Nâsır. y.y.: Dâru Tavki'n-Necât, 1422.
Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî Ebû Osmân. el-Buhalâ. Beyrut: Dâru ve Mekte- beti'l-Hilâl, 1419.
Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî Ebû Osmân. el-Hayavân. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1424.
Cassâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmu'l-Kur'ân. thk. Abdusselâm Muhammed Alî Şâhin. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, 2007.
Cevâd Alî. el-Mufassal fî târîhi'l-Arab kable'l-İslâm. y.y.: Dâru's-Sâkî, 2001.
Cevâd Ali. Cahiliyeden İslam'a İbadet Tarihi, çev. Muammer Bayraktutar. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
Cilacı, Osman. İlahi Dinlerde Oruç, Hac ve Kurban. İzmir: Akyol Neşriyat, 1980.
Dabî, el-Mufaddal b. Muhammed b. Ya'lâ b. Sâlim, el-Mufaddaliyât. thk. Ahmed Mu- hammed Şâkir-Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Dâru'l-Meârif, ts.
Dindi, Emrah. Kur'an'da İslâm Öncesi Kültürün İzleri (Muamelat Örneği). Doktora Tezi, İstan- bul Üniversitesi, 2014.
Dindi, Emrah. "Cahiliye Araplarına Göre Ramazan Ayı, İtikâf ve Oruç". Cahiliye Araplar- ının İbadet Hayatı Kur'ân'ın İndiği Tarih Çalıştayları IV. Bingöl: Yayımlanmamış tebliğ,18 Kasım 2016.
Diyârbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târîhu'l-hamîs fî ahvâli enfüsi'n-nefîs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
Ebû Alî el-Merzûkî, Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî. el-Ezmine ve'l-emkine, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1417.
Ebû Bekr el-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed b. Beşşâr b. el-Hasen b. Beyân b. Semâa b. Ferve b. Katen b. Diâme. el-Müzekker ve'l-müennes. thk. Muhammed Abdülhâlik Udeyme. Mısır: Cumhûriyyetu Mısır el-Arabiyye, 1981.
Ebû Bekr İbnu'l-Arabî, Muhammed b. Abdillâh. Ahkâmu'l-Kur'ân. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut-Lübnân: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
Ebû Dayf Ahmed, Mustafa. Dırâsât fî târîhi'l-Arab münzü mâ kable'l-İslâm ilâ zuhûri'l- Emeviyyîn. İskenderiye: Müessesetu Şebâbi'l-Câmi'a, 1982.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddîn el-Endülüsî. el- Bahru'l-muhîd. thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1420.
Ebû Hilâl el-Askerî, el-Hasen b. Abdillah b. Sehl b. Saîd b. Yayâ b. Mehrân. el-Evâil. Tantâ: Dâru'l-Beşîr, 1408.
Ebû İbrâhîm İshâk, İbn İbrâhîm b. el-Hüseyin el-Fârâbî. Mu'cemu dîvâni'l-edeb. thk. Ahmet Muhtar Ömer. Kahire: Dâru'ş-Şa'b, 2003.
Ebû İshâk, İbrâhîm b. İshâk el-Harbî. Ğarîbu'l-hadîs. thk. Süleymân İbrâhîm Muhammed el-Âyid. Mekke: Câmiatu Ümmü'l-Kurâ, 1405.
Ebû Saîd, el-Hasen b. Yesâr el-Basrî. Fezâilu Mekke ve's-sekenu fîhâ. thk. Sâmî Mekkî el- 'Ânî. Kuveyt: Mektebetu'l-Fellâh, ts.
Ebü'l-Abbâs Şihâbuddîn el-Kastalânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilmelik. Mevâhibu'l-ledüniyye bi'l-menhi'l-Muhammediyye. Kahire: el-Mektebetu't- Tevfîkiyye, ts.
Ebü'l-Alâ el-Maarrî, Ahmed b. Abdillâh b. Süleymân b. Muhammed b. Süleymân, Risâletu'l-gufrân. tsh. İbrâhîm el-Yâzıcî. Matbaatu Emîn Hindiyye, Mısır 1907.
Ebü'l-Bekâ el-Hillî, Muhammed b. Hibetullâh, el-Menâkibu'l-mezîdiyye fî ahbâri'l-mulûki'l- esediyye. thk. Muhammed Abdülkadir Harîsât-Sâlih Mûsâ Derâdeke. Mektebetu'r- Risâleti'l-Hadîse. Ammân 1984.
Ebü'l-Bekâ, Muhammed b. Ahmed b. Ziyâ Bahâuddîn. Târîhu Mekketi'l-müşerrefe. thk. Alâu İbrâhîm-Eymen Nasr. Beyrut-Lübnân: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
Ebü'l-Ferec el-Cevzî, Abdirrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi'l-ümem ve'l- mülûk. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Mustafâ Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, 1992.
Ebü'l-Ferec el-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Telbîsu İblîs. Beyrut-Lübnan: Dâru'l-Fikr, 2001.
Ebü'l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahru'l-'ulûm. y.y.:, ts.
Efğânî, Saîd b. Muhammed Ahmed. Esvâku'l-Arab fi'l-Câhiliyye ve'l-İslâm. y.y.:, ts.
Erbaş, Ali. "İslâm Dışı Dinlerde Hac". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2002): 97-120.
Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî Ebû Mansûr. Tehzîbu'l-luğa. thk. Muhammed Avvez Mura'ab. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 2001.
Ezrakî, Ebü'l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed. Ahbâru Mekke ve mâ câe fîhâ mine'l- âsâr. thk. Rüşdî es-Sâlih Melhese. y.y.: Dâru'l-Endülüs, ts.
Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. el-Abbâs el-Mekkî. Ahbâru Mekke fî kadîmi'd- dehri ve hadîsihi. thk. Abdulmelik Abdillâh Dehîş. Beyrut: Dâru Hıdr, 1414.
Fâsî, Muhammed b. Ahmed b. Alî Takiyyüddîn Ebu't-Tayyib. Şifâu'l-ğarâm fî ahbâri'l- beledi'l-harâm. y.y.: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbu'l-'ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmurâî. y.y.: Dâru ve Mektebeti'l-Hilâl ts.
Feyûmî, Muhammed İbrâhîm. Târîhu'l-fikri'd-dîniyyi'l-câhiliyyi. y.y.: Dâru'l-Fikri'l- Arabiyyi, 1994.
Fr. Buhl. "Tavâf". İslâm Ansiklopedisi. c. 12/1: 65-66. İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
Habbû, Ahmed Erham. Târîhu'l-Arab kable'l-İslâm. y.y.: Müdîriyyetu'l-Kütübi ve'l- Matbû'âti'l-Câmi'iyye, 1996.
Hâc Hasan, Hüseyin. Hadâratu'l-Arab fî asri'l-Câhiliyye.Beyrut: el-Müessesetu'l-Câmi'atu, 1997.
Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. Hamdevey b. Nuaym b. el- Hakem. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1990.
Halebî, Alî b. İbrâhîm b. Ahmed Ebü'l-Ferec Nûreddîn İbn Burhâniddîn. es-Sîretu'l- Halebiyye insânu'l-uyûn fî sîreti'l-emîni'l-me'mûn. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1427.
Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh Yâkût b. Abdillâh. Mu'cemu'l-büldân, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Harbutlî, Ali Hasenî. Târîhu'l-Ka'be, Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1991.
Havâsetî, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Osmân el-Absî. el- Musannef. thk. Kemâl Yûsûf el-Hût. Riyâd: Mektebetu'r-Rüşd, 1409.
Hâzin, Alâuddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ömer Ebü'l-Hasen, Lübâbu't-te'vîl fî meâni't-tenzîl. thk. Muhammed Alî Şâhin. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415.
Hûfî, Ahmed Muhammed. el-Hayâtu'l-Arabiyye mine'ş-şi'ri'l-câhiliyyi. Mısır: Mektebetu Nahda, 1962.
Hûfî, Ahmed Muhammed. el-Mer'etu fi'ş-şi'ri'l-câhiliyyi. Kâhire: Dâru Nahdati Masr, 1980.
İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdilhak b. Galib b. Abdirrahmân b. Temmâm el-Endülüsî. el-Muharraru'l-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-azîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1422.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. el-İştikâk. thk. Abdusselâm Mu- hammed Hârûn. Beyrut-Lübnân: Dâru'l-Ceyl, 1991.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdirrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Münzîr et- Temîmî. Tefsîru'l-Kur'âni'l-azîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. el-Memleketu'l- Arabiyyetu's-Suûdiyye: Mektebetu Nizâr, 1419.
İbn Habîb, Muhammed b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî Ebû Ca'fer el-Bağdâdî. Kitâbu'l- munemmak fî ahbâri Kureyş. thk. Hurşid Ahmed Faruk. Beyrut: Âlemu'l-Kütüb, 1985.
İbn Habîb, Muhammed b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî Ebû Cafer el-Bağdâdî. el-Muhabber. thk. Ilse Lichtenstadter. Beyrut: Dâru'l-Âfâki'l-Cedîde, ts.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî, Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût-Âdil Mürşid v.dğr.. y.y.: Müessesetu'r-Risâle, 2001.
İbn Havkal, Muhammed el-Bağdâdî el-Mevsilî Ebü'l-Kâsım. Sûretu'l-ard. Beyrut: Dâru Sâdır, Ofset Leiden, 1938.
İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed b. Hibbân b. Muâz b. Ma'bed et-Temîmî Ebû Hâtime ed-Dârimî. es-Sîretu'n-nebeviyye ve ahbâru'l-hulefâ. tsh. Seyyid Azîz Bek ve Cemâatun mine'l-Ulemâ. Beyrut: el-Kütübü's-Sekâfiyye, 1417.
İbn Hişâm, Abdulmelik b. Eyyûb el-Himyerî Ebû Muhammed Cemâlüddîn. es-Sîretu'n- nebeviyye. thk. Mustafâ es-Sakâ v.dğr.. y.y.: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mus- tafâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
İbn İshâk, Muhammed b. Yesâr. Sîretu ibn İshâk. thk. Süheyl Zekâr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1978.
İbn Kesîr, Ebü'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî. el-Bidâye ve'n-nihâye. thk. Alî Şîrî. y.y.: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 1988.
İbn Kesîr, Ebü'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî. Tefsîru'l-Kur'âni'l-azîm. thk. Sâmî b. Mu- hammed b. Selâme. y.y.: Dâru Taybe, 1999.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Me'ârif. thk. Servetu Ukkâşe. y.y.: el-Hey'etu'l-Mısriyyetu'l-Amme li'l-Kitâb, 1992.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Meâni'l-kebîr fî ebyâti'l- meânî. thk. Sâlim el-Kherneko-Ahdurrahmân b. Yahyâ b. Alî el-Yemânî. Hay- darâbâd Hind: Matbaatu Dâireti'l-Meârifi'l-Osmâniyye, 1949.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Alî Ebü'l-Fadl Cemâlüddîn. Lisânu'l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İbn Rüsteh, Ebû Alî Ahmed b. Ömer. Kitâbu el-a'lâku'n-nefîse. haz. Martin Theodor Houtsma. Leiden: Matbaa Brill, 1967.
İbn Sa'd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Münî' el-Hâşimî. et-Tabakâtu'l-kübrâ. thk. Ab- dulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
İbn Saîd, el-Endülüsî. Neşvetu't-tarab fî târîhi Câhiliyyeti'l-Arab. thk. Nusret Abdurrahman. Amman-Ürdün: Mektebetu'l-Aksâ, ts.
İbn Seyyidinnâs, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Ya'merî Ebü'l-Feth Fethuddîn. 'Uyûnu'l-eser fî funûni'l-meğâzî ve'ş-şemâil ve's-siyer.thk. İbrâhîm Muhammed Ramadân. Beyrut: Dâru'l-Kalem, 1993.
İbn Sîde, Ebü'l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Cefâl. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 1996.
İbn Sîde, Ebü'l-Hasen Alî b. İsmâîl el-Mürsî. el-Muhkem ve'l-muhîdu'l-a'zam. thk. Ab- dulhamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
İbn Teymiye, Takiyyuddîn Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselâm b. Abdillâh b. Ebi'l-Kâsım b. Muhammed. Câmiu'l-mesâil. thk. Muhammed Azîz Şems. y.y.: Dâru Âlemi'l-Fevâid, 1422.
İbnu'l-Fakîh, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî. el-Büldân. thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemu'l-Kütüb, 1996.
İbrâhîm eş-Şerîf, Ahmed. Mekketu ve'l-Medînetu fi'l-Câhiliyyeti ve ahdi'r-rasûl.Kâhire: Dâru'l-Fikri'l-Arabiyyi,1985.
İstahrî el-Kerhî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî. el-Mesâlik ve'l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
İzzüddîn İbnu'l-Esîr, Ebü'l-Hasen Alî b. Ebi'l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Ab- dilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî-el-Cezerî. el-Kâmil fi't-târîh. thk. Ömer Abdüs- selâm Tedmürî. Beyrut-Lübnan: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabiyyi, 1997.
Kaffâl, Ebûbekr Muhammed b. 'Alî b. İsmâîl b. eş-Şâşî. Mehâsinu'ş-şerî'a fî furû'i'ş-Şâfi'yye. thk. Muhammed Ali Samak. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, 2007.
Kalkaşendî, Ahmed b. Alî b. Ahmed el-Fezârî. Subhu'l-a'şâ fî sınâati'l-inşâ. Beyrut: Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, ts.
Kalkaşendî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Alî. Nihâyetu'l-erab fî marifeti ensâbi'l-Arab. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-Lübnâniyyîn, 1980.
Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsâru'l-bilâd ve ahbâru'l-'ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
Kelbî, Ebü'l-Münzir Hişâm b. Muhammed. el-Asnâm. thk. Ahmed Zekî Paşa. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
Kıster, M. J.. "et-Tehannüs: Kelime Anlamı Üzerine Bir İnceleme". çev. Ali Aksu. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2, sy. 4 (Ankara 2000): 215-230.
Kilâî, Süleymân b. Mûsâ b. Sâlim b. Hassân el-Himyerî Ebu'r-Rabî'. el-İktifâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye. 1420.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ferah Şemsuddîn. el-Câmi' li-ahkâmi'l- Kur'ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfeyiş. Kâhire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye,
Kutrub, Muhammed b. el-Müstenîr b. Ahmed Ebû Alî. el-Ezmine ve telbiyetu'l-Câhiliyye. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. y.y.: Müessesetu'r-Risâle, 1985.
Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ahsenu't-tekâsim fî ma'rifeti'l-ekâlim. Kâhire: Mektebetu Medbûlî, 1991.
Makrîzî, Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir Ebü'l-Abbâs el-Huseynî el-Ubeydî Takiyyuddîn. İmtâ'u'l-esmâ'. thk. Muhammed Abdulhamîd en-Numeysî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1999.
Merzubânî, İmâm Ebû Ubeydullah Muhammed b. Umrân. Mu'cemu'ş-şuarâ'. thk. Fritz Krenkow. Beyrut-Lübnan: Mektebetu'l-Kudsî, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1982.
Meydânî, Ebü'l-Fadl Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. Mecmau'l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut-Lübnân: Dâru'l-Ma'rife, ts.
Mukatil, Ebü'l-Hasen b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîru Mukatil b. Süleymân. thk. Ab- dullâh Mahmûd Şahâte. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâs, 1423.
Munazzametü Mu'temeri'l-İslâmî. Mecelletu mecmei'l-fıkhi'l-islâmî. haz. Üsâme b. ez- Zehrâ. Cidde: ts.
Müberred, Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber es-Simâlî el-Ezdî Ebü'l-Abbâs. et-Te'âzî. thk. İbrâhîm Muhammed Hasen el-Cemel. y.y.: Nahdatü Mısır, ts.
Müslim, İbn Haccâc Ebü'l-Hasen el-Kuşeyrî en-Nîsâburî. es-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, ts.
Nâcî Ma'rûf. Asâletu'l-hadârati'l-'Arabiyye. Bağdâd: Matba'atu Tezâmun, 1969.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî el-Horâsânî. Sünen. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Haleb: Mektebü'l-Matbûâti'l-İslâmiyye, 1986.
Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasen b. Muhammed b. el-Huseyn el-Kummî. Garâibu'l-Kur'ân ve regâibu'l-furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1416.
Nu'mân el-Cârim. Edyânu'l- Arab fi'l-câhiliyye. Mısır: Matbaatu's-Seâde, 1923.
Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvahhâb b. Muhammed b. Abdiddâim el-Kureşî Şihâbuddîn. Nihâyetu'l-erab fî funûni'l-edeb. Kahire: Dâru'l-Kütüb ve'l-Vesâîki'l-Kavmiyye, 1423.
Özgel, İshak. Tarihselcilik Düşüncesi Bağlamında Kur'an'ın Tarihsel Yorumu. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2002.
Palabıyık, M. Hanefi. "Cahiliye Araplarına Göre Namaz". Cahiliye Araplarının İbadet Hayatı Kur'ân'ın İndiği Tarih Çalıştayları IV. Bingöl: Yayımlanmamış tebliğ, 18 Kasım 2016.
Paret, Rudi. "Umre". İslâm Ansiklopedisi. c. 13: 34-36. İstanbul: MEB Yayınları, 1986.
Râğıb el-İsfahânî, Ebü'l-Kâsım el-Huseyin b. Muhammed. Muhâdarâtu'l-üdebâ ve mu- hâverâtu'ş-şuarâ ve'l-bülegâ. Beyrut: Şirketu Dâri'l-Erkâm b. Ebi'l-Erkâm, 1420.
Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasen b. el-Hüseyin et-Teymî Fahruddîn. Mefâtîhu'l-gayb, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 1420.
Sa'lebî, Ahmed b. İbrâhîm b. Ebû İshâk. el-Keşf ve'l-beyân an tefsîri'l-Kur'ân. thk. Ebû Mu- hammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabiyyi, 2002.
Safiyyüddin el-Bağdâdî, Abdulmü'min b. Abdülhak İbnu Şemâil el-Kutey'î. Merâsıdu'l-itlâ' alâ esmâi'l-emkine ve'l-bikâ'. Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1412.
Schacht, J.. "Taklîd". İslâm Ansiklopedisi.c. 11:681-683.İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
Soysaldı, Mehmet. "İslâm Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekât, Oruç ve Hac Uygulamaları". 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum Kur'ân'ın An- laşılmasına Katkısı Açısından Kur'ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 147-170. İs- tanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
Soysaldı, Mehmet. Kur'an ve Sünnet Işığında İbadet Tarihi. Ankara: TDV Yay., 1997.
Söylemez, M. Mahfuz. "Erken Dönem İslâm Tarihinde Kurban ve Kurban Bayramı", Uluslararası Kurban Sempozyumu. 81-90. İstanbul: 8-9 Aralık 2007.
Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. ed-Dürrü'l-mensûr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. el-Hasâisu'l-kübrâ. y.y.: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, ts.
Süheylî, Ebü'l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed. er-Ravdu'l-ünüf fî şerhi's-sîreti'n- nebeviyye li-bni Hişâm. thk. Ömer Abdusselâm es-Selâmî. Beyrut: Dâru İhyâi't- Türâsi'l-Arabiyyi, 2000.
Şehristânî, Ebü'l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve'n-nihâl. y.y.:, Müessesetu'l-Halebî, ts.
Şevkî Dayf. Târîhu'l-edebiyyi'l-Arabiyyi el-asru'l-Câhiliyye. Kâhire: Dâru'l-Me'ârif, ts.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Âsâr. thk. Ebü'l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut- Lübnan: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb b. Mutîr el-Lahmî, Ebü'l-Kâsım. Mu'cemu'l-kebîr, thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr Galib el-Âmilî Ebû Cafer. Câmiu'l-beyân fî te'vîli'l-Kur'ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. y.y.: Müessesetu'r-Risâle, 2000.
Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr Galib el-Âmilî Ebû Cafer. Târîhu't-Taberî. Beyrut: Dâru't-Türâs, 1387.
Tâhir b. Aşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et- et-Tûnîsî. et-Tahrîr ve't-tenvîr. Tunus: ed-Dâru't-Tûnisiyye, 1984.
Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu'l-'Arab kable'l-İslâm. Beyrut: Dâru'n-Nefâis, 2009.
Tan, Zeki. "Kur'ân Öncesi Arap Toplumunun Örf ve Adetlerini Bilmenin Kur'ân'ı Anlam- adaki Rolü; Kurban Örneği". 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum Kur'ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur'ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 27-78. İstanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
Tanyu, Hikmet. Dinler Tarihi Araştırmaları. Ankara: Anakara Üniversitesi İlahiyat Fakülte- si Yayınları, 1973.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk Ebû Îsâ. Sünen. thk. Ahmed Mu- hammed Şâkir v.dğr.. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el- Halebî, 1975.
Uslu, Recep. "Hums". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 18: 364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Vâhidî, Ebü'l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Alî en-Nîsâbûrî. el-Vecîz fî tefsîri'l- kitâbi'l-azîz. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımeşk Beyrut: Dâru'l-Kalem, 1415.
Vâkidî, Muhammed b. Ömer b. Vâkid es-Sehmî Ebû Abdillâh. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Dâru'l-A'lemî, 1989.
Vecdî. es-Siyâmu fî Cezîreti'l-Arab kable'l-İslâm. Erişim 30 Ekim 2016. http://www.ahewar.org/
Wensinck, A. J.. "İhram". İslâm Ansiklopedisi. c. 5/2: 942-945. İstanbul: MEB Yayınları, ts.
Wensinck, "Hacc". İslâm Ansiklopedisi. c. 5: 12-18. İstanbul: MEB Yayınları, 1987.
Ya'kûbî, Ahmed b. Ca'fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Abbâsî. Târîhu'l-Ya'kûbî. thk. Ab- du'l-Emîr Mehnâ. Beyrut-Lübnan: Şirketu'l-A'lemî, 2010.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. "Namaz", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 32: 350-357. Ankara: TDV Yay., 2006.
Yesû'î, Luvis Şeyho. en-Nasrâniyyetu ve âdâbuhâ beyne Arabi'l-Câhiliyye. Beyrut: Dâru'l- Meşrik, 1986.
Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî Ebü'l-Feyz Murtezâ. Tâcu'l- arûs. thk. Mecmûa mine'l-Muhakkîkîn. y.y.: Dâru'l-Hidâye, ts.
Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Cibâl ve'l-emkine ve'l-miyâh. thk. Ahmed Abdulvahhâb Avvez. Kahire: Dâru'l-Fadîle, 1999.
Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi't-tenzîl. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabiyyi, 1407.
Zeynuddîn el-Hemedânî, Ebû Bekr Muahmmed b. Mûsâ b. Osmân el-Hâzimî. el-Emâkin. thk. Muhammed b. Muhammed el-Câsir. y.y.: Dâru'l-Yemâme, 1415.
Zürkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkî b. Yûsuf b. Ahmed b. Şihâbuddîn b. Mu- hammed. Şerhu'z-Zürkânî alâ mevâhibi'l-ledüniyyeti bi'l-menhi'l-Muhammediyyeti. y.y.: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1996.