Öz: Osmanlının son dönem entelektüel ve yazarlarından Ahmed Sâfî Bey’in (ö. 1926) günümüze ulaşan en büyük eseri on sekiz ciltten oluşan Sefînetü’s-Sâfî isimli ansiklopedik çalışmadır. Orijinal nüshası kayıp olan eserin, mikrofilm halindeki bir kaydı Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesinde bulunmaktadır. Birkaç küçük incelemenin haricinde bu eser halen araştırmacıları beklemektedir. İşte biz bu makalemizde, Sefînetü’s-Sâfî’de bulunan mûsikî ile ilgili bir bölümü inceledik. Bu bölümlerden ud hakkında olup udun tarihi, yapısı ve sonradan ilâve edilen beşinci teli konu edinir. Ahmed Sâfî’nin eserinde ele aldığı konular ve işleyiş biçimi incelendiğinde bazı eserlerden iktibaslar yaptığı görülür. Hem tarihi hem de nazarî açıdan verdiği bilgilerin bir kısmında yanlışlıklar vardır. Biz aşağıda bu konuları sırası ile ele aldık ve bazı eleştirilere tabi tuttuk. Bazı eksik ve yanlış bilgileri içermesi ile beraber daha önceki eserlerde görmediğimiz bir takım farklı konular bulunması sebebiyle tarihi önemi haizdir.Özet: Ahmed Sâfî 24 Şubat 1851’de İstanbul Bahçekapı civarındaki evlerinde dünyaya gelmiştir. Babası Elviye mutasarrıfı memurlarından Seyyid İbrahim b. El-Hâc’dır. I. Ahmed Sâfî, Bahçekapı’daki bir Sıbyân Mektebi’nde Kur’ân-ı Kerîm ve tecvîd okumuş ve eğitimine Vâlide Sultan Rüşdiye Mektebi’nde devam etmiştir. Babasının memuriyeti sebebiyle Anadolu ve Rumeli’de bulunmuştur. Kasım veya Aralık 1865’de maliye hazinesi istikraz odasında memuriyete başlamış olup bu tarihten sonra Tokatlızâde Hacı Ahmed Efendi’den (ö. XIX. yy.) Arapça, Mirza İsmail’den ise Farsça öğrenmiştir. Farklı memurluk görevlerinin ardından 1913’te emekli olduysa da daha sonraki yıllarda kısa süren çalışmaları olmuştur. Vefatından bir sene kadar önce Dizdâriye'de Sokollu Mehmed Paşa Câmii karşısında bulunan Özbekler Tekkesi’nde Cuma geceleri Mesnevî okutmaya başlamıştır. Yine bu dönemde talep edenlere Farsça dersleri vermiştir. Oğlu Binbaşı İbrahim Bey'in evinde 1926'da vefat etmiştir. Çalışmamızda Ahmed Sâfî’nin Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü Mikrofilm Arşivi’nde 2096 numarada bulunan dijital kopyasından istifade ettik. Bu kopyada bulunan iç cilt kapaklarında “Sefîne-i Sâfî, Ahmed Sâfî Bey, Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü, 210 x 150 mm, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi Mikrofilm ve Fotokopi Servisi Aralık 1972 - Şubat 1973” ibaresi bulunmaktadır. Ayrıca bazı ciltlerde “Tıp Tarih Enstitüsü Kütüphanesi” kaydı düşülmüştür. Fakat günümüzde yapılan taramalarda bu esere rastlanamamıştır ve nerede olduğu bilinmemektedir. Bu kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla Aralık 1972 - Şubat 1973 tarihleri arasında Süleymaniye Kütüphanesi tarafından mikrofilmi çekilmiştir. Eser on sekiz ciltten oluşmakta ve oldukça farklı konularda ansiklopedik bilgiler içermektedir. El yazması olan eser, Osmanlı dönemi alfabesi ile kaleme alınmıştır. Sefînetü’s-Sâfî hakkında ayrıntılı bir çalışma yapılmamış olup, içeriğine dair ele alınan tek çalışma Necdet Tosun’a aittir.  “Kültür Tarihimize Işık Tutan Mühim Bir Kaynak: Sefînetü’s-Sâfî” ismindeki bu çalışmada müellif ve eseri hakkında bilgi verildikten sonra, ciltlerine göre konu başlıklarıyla eserin muhtevası ele alınmıştır. Makalemize konu olan eserde üç yerde mûsikîye dair müstakil başlık bulunmaktadır. Bunlardan, “Âlât-ı Mûsikîden Ud” başlıklı bölüm X. ciltte 1187 ve 1196. sayfalar arasında, “Sadâ-Mûsikî Te’sîrâtı” isimli bölüm XI. ciltte 1226 ve 1235. sayfalar arasında, “Fenn-i Mûsikînin İlm-i Nücûma Taalluku” isimli bölüm ise XVIII. ciltte 2990 ve 2993. sayfalar arasında bulunmaktadır. Ahmed Sâfî, X. cilde Şubat 1916’da başlamıştır. Bir sonraki cildin Ağustos 1916’da yazıldığı düşünüldüğünde, incelemesini yapacağımız ud ile ilgili bu kısmın 1916 yılında kaleme alındığını söyleyebiliriz. Ahmed Sâfî eserinde üç isimden yararlandığını ifade eder. Bunlar Farabî (ö. 950), Abdülkādir Merâgī (ö. 838/1435) ve Lâdikli Mehmed Çelebi’dir (ö. IX/XV. yy). Ayrıca bunlar arasından Farabî’nin Kitâbü’l-Mûsiḳa’l-Kebîr isimli eserinden iktibaslar da yapar. Bu husus kanaatimizce önemlidir. Çünkü Osmanlı döneminde kaleme alınan eserlerin pek çoğunda Farabî kaynak gösterilmesine rağmen, eser içerisindeki bilgilerden yola çıkarak bunlara rivayet yoluyla ulaşıldığı dahası müelliflerin Farabî’nin eserini hiç görmedikleri izlenimi göze çarpmaktadır. Bu manada Ahmed Sâfî’nin çalışma uslûbunda bilimsellik ilkesi dikkat çeker. Bu hususla birlikte Ahmed Sâfî’nin bazı yanlış bilgileri de eserine alması bir tezat arz eder. Örneğin Ahmed Sâfî, uda ilave edilen beşinci teli Farabî’ye atfeder. Hâlbuki bu tel en az bir asır öncesinde Arap dünyasında kullanılmaya başlanmıştı. Aynı şekilde uda ilave edilen altıncı telin XV. yüzyılda ortaya çıktığını iddia etmesi de bir başka yanlış tespitidir. Ahmed Sâfî’nin eserinde udun aksamına dair bir küçük sözlük oluşturması önem arz eder. Çünkü önceki eserlerde bu türden bir izahata rastlayamıyoruz. Zaten Ahmed Sâfî bunu eserinde de ifade ederek okuyuculara yeni bir bilgi sunduğunu, bu türden kelimelerin sözlüklerde dahi bulunmadığını belirtir. Müellifin neden yalnızca ud hakkında bir bölüm oluşturduğunu bilemiyoruz. Onca saz arasından neden udu seçti? Yahut mûsikî nazariyatına ve tarihine dair bilgiler vermek yerine neden ud tarihini ve yapısını ele aldı? Böyle bir soruyu XV. yüzyıldan önce kaleme alınan eserler için cevaplamak kolay olurdu. Çünkü bu tarihe kadar ud mûsikî nazariyatının izah edildiği temel çalgıydı. Fakat XX. yüzyıla gelindiğinde bu özelliğini hele ki Osmanlı topraklarında çoktan kaybetmişti. Ancak kendi ifadelerinden yola çıkarak Fârâbî, Meragî ve Lâdikli gibi nazariyatçıların eserlerinden bahsetmesi sebebiyle böyle bir tercih yaptığını düşünebiliriz. Kanaatimizce bu başlıkta dikkat çeken en mühim hususlardan biri udun aksamına dair terim ve tabirleri açıklamasıdır. Çünkü müellifin de ifade ettiği gibi bunlar, sözlüklerde bulunmayan bilgilerdir ve halen günümüzde kapsamlı bir mûsikî sözlüğü kaleme alınmadığı düşünüldüğünde kıymet arz etmektedir.

Abstract:  The late period Ottoman intellectual and writer, Aḥmad Ṣāfī’s one of the extant works is an encyclopedic study consists of eighteen volumes. The original copy is lost but there is a microfilm record at Suleymaniye Manuscript Library. Apart from a few book reviews, this work has still not attained enough attention from researchers. In this article, we examine a section on music in Safīna al-Ṣāfī. This chapter is about the oud and its history, its process of making, and the fifth string that is added to oud later. When examining the subjects and the way that Ahmed Safi dealt with in his work, it has been seen that he made quotations from some works. There are some mistakes in the information given, both historically and theoretically. We have discussed these issues in turn with the following and have subject to some criticism. Some of the incomplete and incorrect information contained in the previous works together with a number of different topics are found because of the historical importance. Summary: Aḥmad Ṣāfī was born on 24 February 1851 in his family house around Bahçekapı in Istanbul. His father, who was a state manager, was Sayyid İbrahim b. al-Hâj. Aḥmad Ṣāfī studied the Qur'ān and the Tajwīd in primary school in Bahçekapi and continued his education at Vâlide Sultan Rushdiyya school. He lived in Anatolia and Rumeli due to his father's duty. He began his official life in November or December 1865 in loan department of state treasury. Later, he learned Arabic from Tokatlızâde Hacı Ahmed, and Persian from Mirza İsmail.  Although he retired in 1913 having worked at different office jobs, he had short-lasting jobs in the following years. A year before his death, he taught Mesnevi at Uzbeks Dergāh, which was opposite the Sokollu Mehmed Pasha Mosque in Dizdariye on Friday nights. Meanwhile, He also gave Persian lessons to those who demanded to learn. He died in 1926 in the house of İbrahim Bey, who was his son. In our work, we used the digital copy of Aḥmad Ṣāfī's work in the number of 2096 of Suleymaniye Library's Manuscript Department's Microfilm Archive. The inner cover of this copy contains the following statement: “Safīna al-Ṣāfī, Aḥmad Ṣāfī, Cerrahpasa Medical History Institute, 210 x 150 mm, İstanbul, Suleymaniye Library Microfilm and Photocopy Service December 1972 - February 1973.” In addition, in some volumes the inscription "Institute of Medical History Library" was recorded. However, in today's scans, the original copy of this work has not been found. From these records, it was understood that the microfilm was shoot by Suleymaniye Library between December 1972 and February 1973. Consisting of eighteen volumes, the work contains encyclopedic information on various topics. The work, which is a manuscript, was written with the Ottoman period alphabet. There is no detailed study on Safīna al-Ṣāf and the only study on its contents belongs to Necdet Tosun. In that study titled "Kültür Tarihimize Işık Tutan Mühim Bir Kaynak: Safīna al-Ṣāfī ", the content of the work dealt with the volumes in connection with the topic titles, after information about the author and his work was given. There is an independent title on music in three places in the work which is the subject of this study. The first of these is the section titled "oud from musical instruments" is between the pages of 1187 and 1196 in volume X, the section of "The performance of the music performance" is between the pages of 1226 and 1235 in volume XI and the part of “relation of music science to astronomy” is on the pages of 2990 and 2993 in volume XVIII. Aḥmad Ṣāfī began to write volume X of his book in February 1916. When it is considered that the next volume was written in August 1916, it can be said that the part which was examined in this study was written in 1916. Aḥmad Ṣāfī expresses that he uses three names in his work. These are al-Fārābī (d 950), Abd al-Qadir Merāgī (d. 1435) and Ladikli Mehmed Çelebi (d. 15th century). He also makes quotations from al-Fārābī's work titled Kitāb al-Mūsīkā al-Kabīr. This is important to our view due the fact that these were obtained through rumor and based on the information in the book and the writers had never seen the work of al-Fārābī although al-Fārābī, was mentioned as a source in many of the works written in the Ottoman period. In this sense, the scientific principle draws attention in Aḥmad Ṣāfī's work style. Along with this fact, Aḥmad Ṣāfī offers some contradictions by taking some wrong information into his work. For example, Aḥmad Ṣāfī attributes the fifth string which is added to the oud to al-Fārābī, However, this string started to be used in the Arab world at least a century ago. Another wrong evaluation of Aḥmad Ṣāfī was that he claimed that the sixth string of oud appeared in the 15th century. It is important that Aḥmad Ṣāfī creates a small dictionary of pieces of oud in his work as we cannot see this kind of explanation in previous works. By being aware of this fact, he expresses that he offers new information to the readers, indicating that such words are not even found in dictionaries. We do not know why the author produces a chapter on merely the oud. Why did he choose the oud among many instruments? Why did he deal with oud history and structure instead of giving information about music theory and history? Such a question would be easy to answer for the works written before the 15th century as the oud was the basic instrument through which the theory of music was explained to this century. However, when it came to the 20th century, the oud had already lost its feature especially in the Ottoman territory. Nevertheless, based on his own statements, we can think that he made such a choice because he mentions the works of the theoreticians such as al-Fārābī, Merāgī and Ladikli. In our opinion, one of the most important points in this title is the explanation of the terms and phrases about the parts of oud. As the author says, this is information which is not found in dictionaries, and it is valuable at the thought that there is still no comprehensive music dictionary today.