TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE EK-FİİL VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEN FARKLI İŞLEVLERDE KULLANIMI

Türkmen Türkçesinde ek-fiil olarak kullanılan biçim birimlerden bazıları ve ek-fiilin bazı çekimleri Türkiye Türkçesinden farklıdır. Türkmen Türkçesinde ek-fiil olarak i- (idi, imiş) ve –DIr ekleri kullanılmaktadır. Bu eklerin yanı sıra, ek-fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde ikinci bir tür olarak “eken” veya “ekeni” sözcüğü kullanılmaktadır. Ayrıca, -ka/-kä zarf-fiil eki, Türkmen gramerlerinde ek-fiil eklerinden biri olarak yer almaktadır. -ka/kä zarf-fiil eki, bu lehçede iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekime girmektedir. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde –DIr bildirme eki ek-fiilin şimdiki zaman çekiminde bütün şahıslarda kullanılmaktadır. Türkmen Türkçesi gramerlerinde ek-fiilin şart çekimi yer almamaktadır. Çünkü bu lehçede ek-fiilin şart çekimi ve şart birleşik çekimleri i- ek-fiilinin kullanıldığı morfolojik yapıda değil, bolyardımcı fiilinin kullanıldığı sentaktik yapıda ifade edilmektedir. Bu lehçede ek-fiiller, Türkiye Türkçesinde kullanılmayan bazı işlevlerde kullanılmaktadır. Öncelikle, Türkmen Türkçesinde i- ek-fiili, isim ve geçici isimlerden sonra –dIK sıfat-fiilinin getirildiği -(i-)dIK yapısında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesi için arkaik sayılan bu yapı, yalnız Eski Anadolu Türkçesi ve erken Osmanlı metinlerinde “idük” şeklinde kullanılmıştır. İkinci olarak, Türkmen Türkçesinde -DIr bildirme eki “ve” bağlacı işlevinde de kullanılmaktadır.

COPULATIVE VERB IN THE TURKMEN TURKISH AND ITS USE IN DIFFERENT FUNCTIONS FROM TURKEY TURKISH

Some of the morphemes and its conjugations, that are used as copulative verb in Turkmen Turkish, are different from Turkey Turkish. In Turkmen Turkish, i- (idi, imiş) and –DIr suffixes are used as copulative verb. In addition to these, the word “eken” or “ekeni” is used as a second type in the learned past tense conjugation of the copulative verb. Additionally, the gerund suffix -ka/-kä is located as one of copulative verb suffixes in the Turkmen grammars. In this dialect, the gerund suffix -ka/-kä is conjugated with possessive origin personal suffixes. In Turkmen Turkish, unlike Turkey Turkish, the copula suffix -DIr is used in all persons in the present time conjugation of the copulative verb. The conditional conjugation of copulative verb is not included in Turkmen grammars. Because in this dialect, this conjugaiton of nouns and conditional compound conjugation is expressed not in the morphological in which the copulative verb i- is used, but in the syntactical in which the auxiliary verb bol- is used. In this dialect, the copulative verbs are also used in functions not used in Turkey Turkish. Firstly, the copulative verb i- is also used in -(i-)dIK structure, after nouns or temporary nouns with adjective verb suffix -dIK, in the formulation of nouns or temporary nouns + -(i-)dIK adjective-verb suffix. This structure is archaic for Turkey Turkish and it is used as “idük” only in Old Anatolian and early Ottoman Turkish manuscripts. Secondly, the copula suffix –DIr is also used in Turkmen Turkish in the function “and” conjunction.

PDF

___

Azimov, P., Hıdırov, M. N., Sopıyev, G., Amansarıyev, C., Sarıyev, G. ve Ibrayımov, A. (1960). Häzirki zaman Türkmen dili. Aşgabat.
Azimov, P. Sopıyev, G. ve Çöññäyev, Y. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
Ballıyev, G. (1967). Türkmen dilinde kem işlikler (XVII-XIX asır yazuv yadıgärlikleri esasında). Aşgabat: Kand. Dis..
Baycanov, B. ve Petcikova, M. (Red.) (2014). Häzirki zaman Türkmen dili morfologiya. Aşgabat: Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Dil ve Edebiyat Enstitüsü, Döwletmämmet Azadı Türkmen Milli Dünya Dilleri Enstitüsü.
Bazin, L (1988). Türkmence (Efrasiyap Gemalmaz, Çev.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayını.
Borcakov, A. vd. (2000). Türkmen diliniñ grammatikası morfologiya. Ankara: Ruh Yayınları.
Çarıyarov, B. (1969). Günorta-günbatar Türki dillerde işlik zamanları. Aşgabat.
Dilâçar, A. (1957). Türk lehçelerinin meydana gelişinde genel temayüllerin koyulaşması ve körlenmesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 5, 83-93.
Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı (Günay Karaağaç, Çev.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
Erdem, M. (2019). Türkmen Türkçesinde istek eki temelinde kurulan katmerli birleşik kipler. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 4 (1), 100-120.
Ergin, M. (1992). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Esenmedova, A. (2010). Häzirki zaman Türkmen dili (Morfologiya). Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı.
Hanser, O. (2003). Türkmence el kitabı (Zühal Kargı Ölmez, Çev.). İstanbul.
İlker, A. (2003). Türkmen Türkçesinde “-DIr” ekinin “ve” bağlacı işlevinde kullanılışı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 15, 119-123.
Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Ahmet B. Ercilasun, Ed.). Ankara: Akçağ Yayınları, 231- 290.
Kara, M. (2012). Türkmen Türkçesi grameri. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
Kerbabayev, B. (1955). Aygıtlı ädim C. I. Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşiryatı.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayını.
Özalan, U. (2014). Türk dilinin çağdaş diyalektlerinde cevherî ek fiil olarak +(B)o(L)-. Türük, Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 3, 6-31.
Öztürk, R. (2003). Eski Osmanlıcada ve Türkmencede "idük" yapısı. İlmî Araştırmalar. 16, 77-85.
Söyegov, M. ve Ärnazarov, S. (2017). Örnekli Türkmence gramer: Türkmence öğrenenler için. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.