TÜRKÇEDE ODAKSIL ŞİMDİKİ ZAMAN BİÇİMBİRİMİ {-yor} VE BUNUN OĞUZ TÜRKÇESİNDEKİ DURUMU

Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki zaman ekleri benzerlikler göstermekle birlikte bunların birbirinden farklı görünümler sergilediği durumlar da vardır. Yazı dilleri arası farklılıkların en çok olduğu çekim ise odaksıl şimdiki zaman çekimidir. Türkler arasında odaksıl şimdiki zamanın ifadesinde kullanılan biçimbirimlerin özellikle görülen geçmiş zaman ve geniş zaman çekimlerine göre çeşitlilik gösterdiği bilinmektedir. Bunun da, söz konusu biçimbirimlerin bu iki zaman çekimine göre Türk dilinin günümüze daha yakın dönemlerinde oluşmaya başladığından ve belli zaman sonra da standartlaştığından kaynaklandığı söylenmektedir. Oğuz Türkçesi açısından ise -yor biçimbirimi -A /-I/-U yorı-r, -A /-I/-U yoru-r biçimlerinde Oğuzların Asya’daki ata topraklarında odaksıl şimdiki zaman ifadesi olarak önceleri tasvirî birleşik fiil yapısında başlamış ve sonraları özellikle Türkiye Türkçesi ve Gagavuz Türkçesinde odaksıl şimdiki zaman çekimi eki olarak standartlaşmıştır. Bu çalışmada Türklerin odaksıl şimdiki zaman ihtiyacından ve bu ihtiyacın ürünlerinden biri olan -yor biçimbiriminin tarihî derinliklerinden ve bu biçimbirimin Oğuz Türkçesinin tarihî ve çağdaş yazı dillerindeki yayılımından bahsedilmiştir. Bunun için de 13. yüzyıl öncesinde Doğu Türkçesi metinlerinde, bu tarihten sonra ise Oğuz Türkçesi ağırlıklı olmak üzere tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde söz konusu biçimbirimin izi sürülmüş ve buradan elde edilen bilgiler ışığında -yor biçimbiriminin oluşum ihtiyacı ve özellikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bunun sonucunda, -yor biçim biriminin Gagavuz Türkçesi ve özellikle Türkiye Türkçesinin karakteristik odaksıl şimdiki zaman çekimi eki olduğu görülmüştür. Türkmen Türkçesinde de bu biçimbirim kullanılmakla birlikte Doğu Türk lehçelerinde standart olan biçimbirimlerin de kullanımı söz konusudur. Azerbaycan Türkçesinde ise diğer Oğuz grubu yazı dillerinden tamamen farklı bir kökenden gelen biçimbirim odaksıl şimdiki zaman çekimi için kullanılmıştır.

{-yor} FOCAL PRESENT TENSE MORPHEME AND ITS SITUATION IN OGHUZ TURKISH

Although tense suffixes in historical and contemporary Turkish written languages show similarities, they differ from each other. The focal present tense has the greatest differences among written languages. It is known that the morphemes used in the expression of the focal present tense among Turks show a wide range of variety according to the past tense and aorist conjugations. This variety shows that these morphemes according to two tenses started to be formed in the Turkish language closer to today and became standard after a certain time. -yor morpheme in Oghuz Turkish started as an expression of A /-I/-U yorı-r, -A /-I/-U yoru-r format in the descriptive verb structure in Oguz’s ancestors’ territories in Asia long ago and then was standardized as a morpheme of focal present tense especially in Turkish and Gagauzian. In this study, the needs of Turks for the focal present time, the historical background of -yor morpheme as one of the results of this need and the spread of this morpheme in the historical and contemporary written languages of Oghuz Turkish were mentioned. For this purpose, the mentioned morpheme was traced in historical and contemporary Turkish written languages, Eastern Turkish texts before the 13th century, and especially Oguz Turkish texts after the 13th century. Also, the formation features of -yor morpheme were explained in the light of the information obtained from this. As a esult, it has been seen that -yor is characteristic focal present tense morpheme in Gagauzian and especially in Turkish. Although this morpheme is used in Turkmen , it is also possible to see the usage of the standardized morphemes in Eastern Turkish dialects. In Azerbaijani, the morpheme originating from a completely different rigin from other Oghuz written dialects is used for the focal present tense. Although this morpheme is also used in Turkmen , it is also possible to see the usage of the standardized morphemes in Eastern Turkish dialects.

PDF

___

Akar, A. (2001). Muğla ve yöresi ağızlarında şimdiki zaman biçimleri. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, 4, 1-10.
Akerson, F. E. (2016). Dile genel bir bakış. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Aydemir, İ. A. (2011). Tuvacada şimdiki zaman. Bilig, 59, 53-66.
Benzer, A. (2012). Türkçede zaman, görünüş ve kip/kiplik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Bergamalı Kadri (2002). Müyessiretü’l-ulûm. (E. Karabacak, haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Binnick, R. I. (1991). Time and the verb. New York: Oxford University Press.
Bulak, Ş. (2017a). Karşılaştırmalı tarihî Türk yazı dilleri grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
Bulak, Ş. (2017b). Tarihî Türk yazı dillerinde şimdiki zaman. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 223-258.
Cin, A. (2012). Mesud Bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahar (Kenzü’lbedâyî’). Konya: Eğitim Kitabevi.
Comrie, B. (1985). Tense. New York: Cambridge University Press.
Demir, N. (1996). Güneybatı Anadolu ağızlarında kullanılan şimdiki zaman eki -ik gelir. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 7, 136-148.
Doğan, A. T. (2015). Kitâb-ı tıbb-ı hikmet (inceleme-metin-dizin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. (O. F. Sertkaya, haz.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B., Karahan, L. ve Kirişçioğlu, M. F. (yay. haz.) (2013). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (2008). Dede Korkut kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ersoy, F. (2018). Çuvaş Türkçesi. Türk dilinin uzak lehçeleri (9-105). Ankara: Akçağ Yayınları.
Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, çev.). Ankara: Türk Kurumu Yayınları.
Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Givón, T. (1971). Historical syntax and synchronic morphology: An archaeologist’s field trip. Chicago Linguistic Society, 7, 394-415.
Givón, T. (2001). Syntax: an introduction. Amsterdam: John Benjamins.
Gökdağ, B. A. ve Doğan, T. (2018). Halaç Türkçesi. Türk dilinin uzak lehçeleri (191-268). Ankara: Akçağ Yayınları.
Gülensoy, T. (1985). Anadolu ağızlarında şimdiki zaman eki. Türk Kültürü Araştırmaları (İbrahim Kafesoğlu Armağanı), s. 291, Ankara.
Gündoğan, Ş. (2018). Osmanlı Türkçesinde şimdiki zaman işaretleyicileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale.
Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Heine, B. ve Kuteva, T. (2007). The genesis of grammar. New York: Oxford University Press.
Heine, B., Kaltenböck, G. ve Kuteva, T. (2013). On the origin of grammar. C. Lefebvre, B. Comrie ve H. Cohen (Ed.). New perspectives on the origins of language (379-405). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Jespersen, O. (1924). The philosophy of grammar. London: George Allen & Unwin Ltd.
Johanson, L. (2009). Türk dillerinde odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde eksikliği. Bilig, 49, 93-100.
Johanson, L. (2016). Türkçede görünüş. (N. Demir, çev.). Ankara: Grafiker Yayınları.
Kalay, E. (1992). Edirne ili ağızları inceleme-metin. Yayımlanmamış doktora tezi. Trakya Üniversitesi, Edirne.
Kerimoğlu, C. (2020). Kiplik ve kip. Ankara: Pegem Akademi.
Kısa, O. (2018). Güneybatı Anadolu ağızlarında şimdiki zaman ekleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Klein, W. (1994). Time in language. London-New york: Routledge.
Korkmaz, Z. (2017). Marzuban Bin Rüstem Marzubân-nâme tercümesi destûr-ı Şâhî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öner, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Reichenbach, H. (1947). Elements of symbolic logic. New York: The Macmillan Company.
Serebrennikov, B. A. ve Gadjieva, N. Z. (2011). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı tarihî grameri. (T. Hacıyev ve M. Öner, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Saussure, F. (2001). Genel dilbilim dersleri. İstanbul: Multilingual.
Tokat, F. (2020). Tezkire-i Şeyh Safî’deki -A èr- odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi. Bilig, 93, 137-148.
Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk, V. (1996). Türkçede şimdiki zaman kavramı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 44, 291-340.
Uzun, M. (2009). Tahsin Yücel’in kumru ile kumru ve dönüşüm eserlerinde -(º)yor eki. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Çukurova Üniversitesi, Adana.
Yapıcı, A. İ. (2013). Aydın ve yöresi ağızlarında kullanılan şimdiki zaman şekilleri. Türük 2, 1-48.