Müstansıriyye Medresesi'nde (631/1233-34) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri

Medreseler İslâm medeniyetinde yükseköğretimin icra edildiği önemli eğitim-öğretim kurumlarıdır. Bu kurumlardan Büyük Selçuklular döneminde Nizâmülmülk tarafından Bağdat merkezli kurulan Nizâmiye Medreseleri med- rese geleneğinin en önemlileri olarak zikredilebilir. Bu geleneğin diğer bir önemli örneği ise Bağdat'ta Halife Müstansır-Billâh tarafından kurulan Müs- tansıriyye Medresesidir . Biz bu çalışmada, Müstansıriyye Med- resesi'nin vakfiyesi ve öğretim kadrosundan hareketle burada okutulan ilimler- le kurumun eğitim anlayışını ve önceki medreselerden farklarını tespit etmeyi amaçladık. Müstansıriyye Medresesi bünyesinde başta fıkıh okulları olmak üzere, birer dârü't-tıb, dârü'l-hadis, dârü'l-Kur'an, mescitler, kütüphane ve hamam gibi yapıları barındıran ve bu özelliği ile büyük bir külliye özelliği gös- teren bir kurumdur. Bu medresede dinî ilimler kapsamında değerlendirilen fıkıh, fıkıh usûlü, hadis, tefsir ile aklî/tabiî ilimler kategorisinde ele alınan tıp, aritmetik, hendese, botanik gibi ilimlerin öğretimi yapılmıştır.

___

Avvâd, Kûrkîs, Hazâinü'l-kütübi'l-kadîme fî'l-Irak, Beyrut 1986.

Baltacı, Cahid, XV - XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri I-II, İFAV Yayınları, İstanbul 2005.

Berkey, Jonathan P., Ortaçağ Kahire'sinde Bilginin İntikali, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.

Birışık, Abdülhamit, "Kıraat", DİA, Ankara 2002, XXV, s. 426-427.

Cevâd, Mustafa, "el-Medresetü'l-Müstansıriyye", Sumer, XIV/1-2 (1958).

Ebû'l-Fidâ, İmâdüddin İsmâil b. Ali b. Mahmûd el-Eyyûbî (ö. 732/1331), elMuhtasar fî ahbâri'l/târihi'l-beşer, I-IV, thk. Muhammed ZeynuhumMuhammed Azb-Yahya Sîd Hüseyin, Dârü'l-Me'ârif, Kahire, 1998-99.

Gassânî, Melikü'l-Eşref (ö. 803/1401), el-Ascedü'l-mesbûk fî tabakâti'l-hulefâ ve'l-mülûk, I-II, thk. Şâkir Mahmûd Abdulmun?im, Beyrut 1975.

Gözütok, Şakir, "Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler", Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempoz- I, ss. 199-216.

Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru'l-Hadîslerin Yeri, TTK Yayınları, Ankara 1997.

Hamdullah Müstevfî, Hamdullâh b. Ebû Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî elKazvînî (ö. 740/1340'tan sonra), Târîh-i Güzîde, thk. Abdülhüseyin Nevâî, Tahran 1364/1945.

İbn Battûta, Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî etTancî (ö. 770/1368-69) Tuhfetü'n-nüzzâr fî garâibi'l-emsâr ve acâibi'lesfâr: Rihletü İbn Battûta, I-V, thk. Abdülhâdî et-Tâzî, Rabat 1997.

İbnü'l-Cevzî, Ebû'l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1200), el-Muntazam fî târîhi'l-mülûk ve'l-ümem, I-XIX, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1992-93.

İbn Ferhûn, Burhâneddin (ö. 799/1397), ed-Dibâcü'l-müzheb, I-II, thk. ve talik: Muhammed el-Ahmedî Ebü'n-Nûr, Kahire 1972.

İbnü'l-Fuvatî, Kemâleddin Ebû'l-Fadl Abdürrezzâk b. Ahmed eş-Şeybânî (ö. 723/1323) el-Havâdisu'l-cami'a ve tecârubi'n-nâfi'a fî'l mieti's-sâbi?a, Beyrut 2003.

_______, Telhisu Mecma?i'l-âdâb fî mu?cemi'l-elkâb, IV/I, thk. Mustafa Cevâd.

_______, Mecma?u'l-âdâb fî mu?cemi'l-elkâb, I-VI, thk. Muhammed Kâzım, Tahran 1416 (hicrî/şemsî).

İbn Hallikân, Ebû'l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr (ö. 681/1282), Vefeyâtu'l-a'yan ve enbâu ebnâi'z-zamân, I-VIII, thk. İhsan Abbâs, Beyrut 1968.

İbnü'l-İbrî (ö. 685/1286), Târîhu muhtasari'd-düvel, Hâzimiyye/Lübnan 1994. İbnü'l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed (ö. 1089/1679), Şezerâtü'z-zeheb fî ahbâri men zeheb, I-X, thk. Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût, Dımaşk 1406-14/1986-93.

İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ İsmail İbn Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımaşkî (ö. 774/1372), el-Bidâye ve'n-nihâye, I-XXI, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Riyâd 1997.

İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddin Muhammed b. Ali b. İbrâhîm (ö. 684/1285), el-A'lâku'l-hatîre fî zikri ümerâ'i'ş-Şâm ve'l-Cezîre, thk. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, Dımaşk 1953.

İbnü't-Tıktakâ, Ebû Cafer Safiyüddin/Celâlüddin Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî (ö. 709/1309'dan sonra), el-Fahrî fî'l- âdâbi's-sultaniyye ve düveli'l-İslâmîyye, Dâru Sâdır, Beyrut ty.

İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim (ö. 697/1297-98), Müferricü'lkürûb fî ahbâri beni Eyyûb, I-V, thk. Cemâlüddîn Şeyyâl, Kâhire 1953.

Kırpık, Güray, Nizamiye Medreseleri -Ortaçağın Yükseköğretim Kurumu, Anıl Matbaa, Ankara 2009.

Kuraşî, Muhyiddin Ebû Ahmed Abdülkadir b. Muhammed b. Nasrullâh İbn Sâlim b. Ebi'l Vefâ, (ö. 775/1373-74), el-Cevâhiru'l-mudiyye fî tabakâti'l-Hanefîyye, I-V, thk. Abdülfettâh Muhammed Ahlû, Riyâd 1993.

Kütübî, Muhammed b. Şâkir (ö. 764/1362-63), Fevâtü'l-vefeyât ve'z-zeylü aleyhâ, I-V, thk. ve thk. İhsân Abbâs, Dâru Sadır, Beyrut 1973-74.

Makrîzî, Takiyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü'l-mevâiz ve'l i'tibâr bizikri'l-hıtat ve'l-âsâr, I-II, Dâru Sâdır, Beyrut ty.

Ma?ruf, Nâci, Târîhu ulemâ-i Müstansıriyye, I-II, Kahire 1976.

Nahcivânî, Hinduşâh b. Sencer b. Abdullah Sâhibî (ö. 724/1324), Tecâribu'sselef der tevârihu hulefâ ve vüzerâî îşân, neşr ve tashih: Abbâs İkbâl, Tahran 1313/1895.

Nashabe, Hısham, Muslim Educational Institutions, Beirut 1989.

Naşabî, Hişam, "Eğitim Kurumları", (İslâm Şehri içerisinde), ed.: R. B. Serjeant, çev. Elif Topçugil, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992.

Nizâmülmülk, Siyasetnâme/Siyerü'l-Mülûk, çev. Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.

Nu?aymî, Abdulkadir b. Muhammed ed-Dımaşkî (ö. 978/1570), ed-Dâris fî târihi'l-medâris, I-II, Beyrut 1990.

Özdemir, Mehmet Nadir, Bağdat'ta Türk Egemenliği (1055-1157), Kömen Yayınları, Konya 2008.

Salih Zeki-Yusuf Akçura-Muallim A. Cevdet, Skolastik Eğitim ve Türkiye'de Skolastik Tarz, derleyen ve çeviren: Hasan Ünder, Epos Yayınları, Ankara 2002.

es-Sakkâr, Sâmî- Bozkurt, Nebi, "Müstansıriyye Medresesi", DİA, İstanbul 2006, XXXII, ss. 121-123.

Sami al-Sakkar, "The Mustansiriyyah Madrasah and its Role in Islamic Education", Arabian and Islamic Studies, ed. R. Bidwell-G. R. Smith, London 1983.

Sezgin, Fuat, İslâm'da Bilim ve Teknik, I-V, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, İstanbul 2008.

Sıbt İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Muzaffer Şemsüddin Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî (ö. 654/1256), Mir'âtüz'-zamân fî târihi'l-ayân, I-VIII, 8/2, Haydarabâd 1952.

Strika, Vincenzo, "Al-Mustansırıyya Madrasah" (Inside The Islamic Architecture of Baghdad), Napoli 1987, pp. 65-70.

Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddin Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî (ö. 771/1370), Tabakâtü'ş-Şâfiîyyeti'l-kübrâ, I-X, thk. Mahmûd ve Muhammed el-Tenâhî- Abdulfettâh Muhammed el-Ahlû, Kâhire 1964-1976, 1992.

Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir (ö. 911/1505), Târîhu'l-Hulefâ, Beyrut 2003.

Terzioğlu, Arslan, "Bîmâristan", DİA, İstanbul 1992, VI, ss. 163-178.

Tomar, Cengiz, "İbnü'l-Fuvatî", DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 47-48.

Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2011.

Ülken, Hilmi Ziya, Eğitim Felsefesi, Ülken Yaınları, İstanbul 2001.

Yâfi?î, Ebû Muhammed Abdullah b. Es?ad b. Ali b. Süleyman (ö. 768/1366-67), Mir'âtü'l-cenân ve 'ibretü'l-yakzân fî marifeti mâ yu?teberu min havâdisi'z-zamân, I-IV, Beyrut 1997.

Yiğit, İsmail, "Müstansır-Billâh", DİA, İstanbul 2006, XXXII, s. 118.

Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748/1347-48), Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, I-XXV, Beyrut 1996.

_______, el-İber fî haber men gaber, I-IV, Beyrut ty.

_______, Târîhu'l-İslâm ve vefeyâtü'l-meşâhîr ve'l-a'lâm, I-LIII, thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, Beyrut 1990-2000.

_______, Düvelü'l-İslâm, I-II, thk. Hasan İsmail Merve-Mahmud el-Arnâût, Beyrut 1999.

_______,Tezkiretü'l-Huffâz, I-IV, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Me'alimî, Beyrut 1374/1955.