Makâsıdü’ş-Şeri‘â’nın Teorik Boyutu ve Müstakil Delil Olma Problemi

Şer‘î makâsıd düşüncesinin literatürde yer almasının hicri V/XI. asırdan itibaren Cüveynî ile başladığı genel kabul gören bir husustur. Sonraki dönemlerde onun tesis ettiği bu düşünce ekseninde makâsıda ilişkin değerli bazı malumatlar verilmiş olsa da bu, diğer usûl konularına göre daha cüzî kalmış ve VIII/XIV. asra kadar bu alanda kayda değer bir birikim ortaya konulmuş değildir. Makâsıdın müstakil olarak ele alınması Şâtıbî ile başlamıştır. Şâtıbî’yi bu konuda diğer usûlcülerden ayıran temel özellik ise onun makâsıdı usulün bir konusu olarak değil müstakil bir disiplin olarak görmesi ve buna göre sistemleşmesidir. Ancak onun halefleri bu hususta aynı hassasiyeti göstermemişlerdir. Bu durum XIV/XX. asra kadar devam etmiştir. Bu asırdan itibaren âlimler makâsıda gereken önemi vermiş ve bu alanda değerli pek çok çalışma yapmışlardır. Bu çalışmalar içinde tartışılan konulardan biri de makâsıdın müstakil bir delil sayılıp sayılmadığıdır. Ancak bu tartışma, konunun müstakil bir şekilde ele alınmasından ziyade makâsıdla ilgili konular ele alınırken yüzeysel bir temas şeklindedir. Bu noktada ise üç görüş tespit edilmiştir. Birinci görüşe göre şer‘î makâsıdın mutlak olarak müstakil delil sayılmaktadır. Bu görüşü savunanlar, nas ile çatışması durumunda makâsıdı takdim etmektedirler. İkinci görüş, bunun aksini savunmaktadır. Bu görüşü benimseyen araştırmacılar, makâsıdın içtihadın sağlıklı bir şekilde yapılmasının temel bir unsuru olduğunu kabul etmekle beraber onu, bağımsız şer‘î bir delil olarak görmemektedirler. Zikredilen görüşlere göre daha mutedil üçüncü bir görüşe göre ise makâsıdın sadece hükmü naslarda bulunmayan olaylar için şer‘î kaynak olabilmektedir. Bu görüşe göre kesin veya buna yakın bir delil ile sabit olan makâsıdın, hakkında nas bulunmayan yeni ortaya çıkan olaylar için delil olmasında bir sakınca bulunmamaktadır. Çalışmamızda önce şer‘î makâsıdın teorik boyutu ele alınmıştır. Bu doğrultuda da makâsıdın mahiyeti ortaya konulmuş, onun önem, sübut ve şümul açılardan çeşitleri incelenmiştir. Ardından makâsıdın müstakil delil sayılması problemi üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede de makâsıdı müstakil delil olarak kabul edenler ile aksini savunanların yaklaşımları irdelenerek daha isabetli görüş tespit edilmeye çalışılmıştır. İsabetli görüşün tespitinde konuya ilişkin muasır araştırmacıların verdikleri malumatların yanı sıra önceki usûlcülerin konuyla ilişkilendirilebilecek ifadelerinden de istifade edilmiştir. Ayrıca çalışmada makâsıdın şer‘î nasların sağlıklı yorumlanmasında önemli rol oynadığı, teâruz olduğu düşünülen delillerin uzlaştırılmasında veya birinin diğerine tercih edilmesinde müçtehide yol gösterdiği gibi önemli hususlara da değinilmiştir

The Theoretical Aspect of Makâsıdü’ş-Şer‘â and the Problem Related to Be A Single Evidence

It is generally accepted that the view of Şer‘î makâsıd took place in the literature as it started with Cüveyni since the century V/XI of the heijra. Even if some valuable acquaintance was given in the center of this view that it founded in the further periods, this remained more insignificant than the other method subjects and any significant accumulations were not revealed in this field up to the century VIII/XIV. The single consideration of Makâsıd started with Şâtıbî. The main feature which takes Şâtıbî away from the other methodologists is that he accepted the makâsıd as a distinct discipline but not a subject of method and became systematized by it. However, his successors were not as sensitive as him about this issue. This situation went on to the century XIV/XX. The scholars gave the necessary importance on the makâsıd since this century and made many valuable studies on this field. One of the issues discussed in these studies is whether the aims are counted as independent evidence. However, this discussion is in the form of a superficial contact when dealing with matters of purpose rather than an independent consideration of the issue. Three views were determined about this point. According to the first view, şer‘î makâsıd is definitely accepted as a single evidence. Advocates of this view present their aims in case of conflict with textual evidence. The second view defends the opposite one. The researchers who adopt this view accept the makâsıd as a main factor to make the opinion sturdily and they don’t accept it as a distinct şer’i evidence. According to the third view which is more moderate than the aforementioned views, makâsıd can be the şer’i sources in the events which are not available in the provisional nas. Accordingly, there is not any objection about that makâsıd which is definite or stable with the evidences thereabouts is an evidence for the events that there is not nas about it and occurs newly. In our study the theoretical aspect of şer’i makâsıd was considered firstly. So the nature of makâsıd was revealed, its importance and varieties were reviewed in terms of the certainty and scope. Subsequently, the problem that the makâsıd is accepted as a single evidence was focused. In this context, the more accurate view was tried to be determined as the approaches of those who accept the makâsıd as a single evidence and those who defend the opposite one were reviewed. The statements of previous methodologists which can be associated with the subject were used with the acquaintances that the coeval researchers provided about the subject for the determination of accurate view. Moreover, the important issues about that the makâsıd has an important role in the interpretation of şer’i nas sturdily, the evidences which are seen as disagreement are removed or it guided the interpreter of islamic law for the manner that one of them is preferred to the other one.

PDF

___

‘Atiyye, Cemâlüddîn. Neḥu taf‘îli maḳāṣıdı’ş-şerî‘a. Dımaşk: Daru’l-Fikr,1424/2003.
Abdulâtî, Muhammed. el-Maḳāṣıdü’ş-şer‘iyye ve eseruhâ fi’l-fıkhi’l-islâmî. Kahire: Dâru’lHadîs, 1428/2007.
Abdurrahman, Abdullah ez-Zübeyir. “Eseru’l-maḳāṣıd fi’l-ictihâdi’ş-şer‘î”. Mecelletu Câmi‘atü’l-Kur’ani’l-Kerîm ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye. 9 (2004): 93-118.
Akay, İhsan. “Şâfiî Mezhebine Maḳāṣıd Literatürünün Gelişim Seyri (H. III-VIII)”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (DÜSBED). 10/21 (2018): 75-98.
Âlu Selman, Halid b. Abdülaziz. Te‘âruzu delâleti’l-lafz ve’l-kaṣd fî usûli’l-fıḳh ve’l-ḳavâ‘idi’lfıḳhiyye. 2 Cilt. Riyad: Dâru Künûz, 1434/2013.
Aslan, Mehmet Selim. “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 27 (2016): 183-218.
Aslan, Nasi. “Gâî Yorum/Makâsıd Açısından Hz. Ömer’in Sevad Arazisi İle İlgili Uygulamasına Yönelik Bir Değerlendirme”. ÇÜİFD, 18/2 (2018): 661-689.
Bedevî, Yusuf Ahmed. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘a inde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, tsz. Bereketî, Muhammed ‘Amîmü’l-İhsân. et-Ta‘rifâtü’l-fıḳhiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Boynukalın, Ertuğrul. “Makasıdüş-şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 425- 427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Câbırî, Muhammed ‘Âbid. ed-Dînu ve’devle ve taṭbîku’ş-şerî‘a. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’lVahdeti’l-Arabiyye, 1417/1996.
Câsim Muhammed, İbrahim. “el-Mesâilü’l-Müstehdese ve Mürûnetü’l-Fıḳhi’l-İslâmî (Dirâse Fıkhiyye Tahlîliyye)”. Mecelletu Âdâbi’l-Ferâhîdî, Câmi‘atu Tikrît, 7 (2011): 14-68.
Cüğaym, Nu‘mân. Ṭuruḳü’l-keşfi an maḳāṣıdi’ş-şâri‘. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1435/2014.
Cündî, Semîh Abdulvehhab. Ehemmiyyetü’l-maḳāsıd fi’ş-şerî‘ati’l-islâmiyye. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1429/2008.
Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah. el-Burhân fî usûli’l-fıḳıh. thk. Salâh b. Muhammed b. ‘Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
Deniz, Mehmet Ata. “Meslekü’l-Münâsebe min Ṭuruki Ma’rifeti’l-İlle: Dirâse Tahlîliyye”. Artuklu Akademi Dergisi. 3/2 (2016): 119-148.
Ebû ‘Arkûb, Hasan ‘İvez. Minhâcü’ş-şerî‘a fî teşri’l-aḥkâm. Umman: Mektebu’l-Ürdün, 1338/2017.
Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukuku. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2006.
Ezher, Hişâm b. Sa‘id. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘a inde’l-imâm el-haremeyn ve âsâruhâ fi’t-teṣṣerrufâti’lmâliyye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1431/2010.
Fâsî, ‘Allâl. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘ati’l-islâmiyye ve mekârimuhâ. 5. Baskı. B.y.: Dâru’l-Garbi’lİslâmî, 1413/1993.
Ferrâs, Abdülhamid eş-Şâyib. “et-Tercîh beyne’l-maḳāṣıd ve eseruhu fi’l-fıḳhi’l-islâmî”, Ulûmü’şerî‘a ve’l-Kânûn, 42/3 (2015): 1065-1082.
Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. el-Menẖûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1419/1998.
Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselam Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
Geylânî, Ahmed Sâlih. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘a inde Eb’l-Hâmid el-Gazzâlî. Yüksek Lisan Tezi, elCemâhiru’l-Arabiyye el-Lîbiyye 2009.
Hâdimî, Nûruddîn b. Muhtâr. el-İçtihâdü’l-maḳāsıdî hücciyyetuhu Ḍavâbiṭuhu mecâlâtuhu. Katar: Vizâratü’l-Evkâf, 1419/1998.
Hasanî, İsmail. Naẓariyyetü’l-maḳāṣıd inde’l-imâm Muhammed et-Tâhir b. Âşûr. 2. Baskı. Amerika Birleşik Devletleri: el-Ma‘hedü’l-Âlemî li’l-Fıkri’l-İslâmî, 1426/2005.
İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Maḳāṣıdü’şerî‘ati’l-islâmiyye. thk. Muhammed el-Habîb İbnü’lHûce. 3 Cilt. Katar: Vizâratü’l-Evkâf, 1425/2004.
İbn Abdilber, Yusuf b. Abdullah. el-İstiẕkâr. thk. Muhammed Atâ-Muhammed Ali Muavviz. 9 Cilt. Beyrut: Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
İbn Abdüsselam, İzzüddîn Abdülaziz,. Ḳavâ‘idü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1414/1991.
İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr. İʽlâmü’l-muvaḳḳiʽîn an rabbi’l-‘âlemîn. thk. Muhammed Abdusselâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
İbn Kudâme, Muhammed b. Abdullah. Ravḍatü’n-Nâẓır ve Cennetü’l-Münâẓır. 2 Cilt. B.y.: Müessesetü’r-Reyyân, 1423/2002.
İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed. Sünen. 2Cilt b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, t.y. İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim. Lisânü’l-arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1414/1994.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetu’l-muḳtaṣid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1425/2004.
İbn Sâlih Ömer. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘a inde’l-İzz b. Abdisselâm. Ürdün; Dâru’n-Nefâis, 1423/2003.
İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim. Mecmu‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 35 Cilt. Medine: Mecma‘u’l-Melik Fehd li Taba‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1416/1995.
İbnü’l-Hûce, Muhammed el-Habîb. Beyne ilmey usûli’l-fıḳıh ve’l-maḳāṣıd. Katar: Vizâratü’lEvkâf ve’şüûni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
İbrahim, Muhammed Yüsrî. Fıḳhü’n-nevâzil li’l-eḳalliyâti’l-müslime. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Yüsr, 1434/2013.
Karadâvî, Yusuf. Dirâse fî fıḳhi maḳāsıdi’ş-şerî‘a. Mısır: Dâru’şürûk, 2008.
Kazvînî, Ahmed b. Fâris. Meḳāyîsü’l-luġa. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 6 Cilt. B.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
Keylânî, Abdullah İbrahim Zeydân. “Eseru’l-maḳāṣıdi’l-cüz’iyye ve’l-külliye fî fehmi’n-nüṣûṣi’şşer‘iyye”. Dirâsâtu ‘Ulûmi’ş-Şerî‘a ve’l-Kânûn, 33/1 (2006): 99-115.
Komisyon. “Ḳarârun bi Şe’ni Ḳirâti’l-Cedîde li’l-Kur’an le li’n-Nüṣûṣi’d-Dîniyye”. (Mecma‘u’lfıkhi’l-islâmî ed-düvelî, 2005). 146 (4/16). http://www.iifa-aifi.org/2178.html.
Merdâvî, Ebu’l-Hasan Ali b. Süleyman. et-Taḥbîr şerḥu’t-taḥrîr, fî usûli’l-fıḳıh. 8 Cilt. Riyad: Meketebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
Münîfî, Ahmet Muhammed. Mehecü’l-ḥüküm ala’l-maṣlaḥa fîmâ lâ naṣṣe fîh. (https://www.alukah.net/library/0/110801/).
Neccâr, Abdulmecîd. Maḳāṣıdü’ş-şeri‘a bi eb‘âdin cedîde. Beyrtu: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
Pekcan, Ali. “Necmuddîn Tûfî (ö.716/1316) ’nin maslahat risâlesi (çeviri ve değerlendirme)”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/1, (2003): 276-313.
Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gaye Problemi (Zarûriyât-Hâciyyât-Tahsîniyyât). İstanbul: Şenyıldız Yay. Matbaacılık, 2012.
Reysûnî, Ahmed. el-Fikru’l-Maḳāṣıdî ḳavâ‘iduhu ve fevâiduhu. B.y.: Cerîdetü’z-Zemen, 2000.
Reysûnî, Ahmed. Medẖal ilâ maḳāsıdi’ş-şerî‘a. el-Mensûre: Dâru’l-Kelime li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1431/2010.
Reysûnî, Ahmed. Naẓariyyetü’l-maḳāsıd inde’l-imâm eş-Şâtıbî. Amerika Birleşik Devletleri: elMa‘hedü’l-‘Âlemî li’l-Fıkri’l-İslâmî, 1416/1995.
Sübkî, Abdulvehhâb b. Ali. el-İbhâc fi şerhi’l-minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
Sübkî, Abdulvehhâb b. Ali. Ṭabaḳātü’ş-şâfiîyyetü’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed etTenûhî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. B.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1413/1992.
Şaban, Zekiyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkıh). trc. İbrahim Kâfi Dönmez. 30. Baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1410/1990.
Şâtıbî, İbrahim b. Musa. el-Muvâfaḳāt. thk. Ebû ‘Ubeyde Meşhur b. Hasan Âlu Selman. 7 Cilt. B.y.: Dâru İbn ‘Affân, 1417/1997.
Şeybân, Usâme b. Muhammed. “İstismâru’l-maḳāṣıdı’ş-şer‘iyye fi’l-içtihad”. Mecelletü’lCem‘iyyetü’l-Fıkhiyye es-Suudiyye. 17 (2013): 103-172.
Ta‘ân, Ahmed İdris. el-‘İlmâniyyûn ve’l-Kur’ani’l-kerîm. Riyad: Dâru İbn Hazm, 1428/2007.
Tûfî, Süleyman b. Abdilkavî. Kitâbu’t-ta‘yîn fî şerhi’l-erba‘în. thk. Ahmed Hâc Muhammed Osman. Mekke: Müessesetü’r-Reyyân, 1419/1998.
Yaman, Ahmet “İslâm Hukuku İlmi Açısından Makâsıd İçtihadının veya Gâî/Teolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”. Makâsıd ve İçtihad, ed. Ahmet Yaman. İstanbul: İFAV, 2017.
Yaran, Rahmi. “Cüveyni Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/28 (2005): 93-123.
Yaran, Rahmi. “Cüveynî’den İbn Abdüsselâm’a Maḳāṣıd/maslahat söylemi”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler. 10/28, (2006): 191-214.
Yûbî, Muhammed Sa‘d b. Ahmed. “Ḍavâbiṭu i‘mâli maḳāṣıdı’ş-şerî‘a fi’l-ictihâd”. Mecelletü’lUsûl ve’n-Nevâzil. 4 (2010): 19-70.
Yûbî, Muhammed Sa‘d. Maḳāṣıdü’ş-şerî‘ati’l-islâmiyye ve ‘alâḳatuhâ bi’l-edilleti’ş-şer‘iyye. Riyad: Dâru’l-Hicre li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1418/1998.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. Teşnîfü’l-mesâmi‘ bi cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Seyyid Abdülaziz-Abdullah Rabî‘. 4 Cilt. B.y.: Mektebetu Gurtuba li’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâi’tTürâs, 1418/1998.
Zeyd, Mustafa. el-Maṣlaḥa fi’t-teşri‘i’l-islâmî. Mısır: Dâru’l-Yüsr, tsz.