İsmail Hakkı Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ Hadis-i Şerifi Üzerine Yazdığı Şerhin Tahlil ve Tahkiki: Zâhir ve Bâtın Anlamın Birleştiği ve Ayrıldığı Noktalara Dair Bir İnceleme

İsmail Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725) Osmanlı âlim ve sûfîleri arasında eserlerinin çokluğuylabilinen Ekberî geleneğe mensup bir âlim-sûfîdir. “Rûhu’l-Beyân” isimli bâtınî-işârî tefsirinin yanı sıraNevevî’nin (ö. 676/1277) kırk hadisi üzerine yaptığı tercüme-şerh çalışması, kendisinin derlediği kırkhadis üzerine yaptığı Arapça şerh ve de müstakil hadislerin üzerine yazdığı risaleler, onun işârî tefsirameliyesinin Kur’ân-ı Kerimle sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır. Osmanlının son döneminde yaşamışönemli biyograflardan Bursalı Mehmed Tahir’in (ö. 1925) Osmanlı Müellifleri’ndeki Bursevî ve “Rûhu’lBeyân” tavsifleri Bursevî’nin Osmanlı âlim-sûfîleri içerisindeki ayrıcalıklı yerini ortaya koymaktadır.Mehmed Tahir’in Bursevî tavsifinden hareketle Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ hadis-i şerifiüzerine yazdığı müstakil risaleyi konu edinen bu makalede onun işârî tefsire olan bakış açısı, zâhirî vebâtınî yorum konusunda tutturduğu denge hassasiyeti Ekberî geleneğe mensup Afîfüddin Tilimsânî’nin (ö.690/1291) sûfîlerin işârî tefsir ameliyesinde ittifakla başvurduğu ‘Kur’ân-ı Kerîm’in zâhiri, bâtını, haddive matla‘ı vardır’ hadis-i şerifi üzerine getirdiği yorum üzerinden incelemeye tabi tutulmuştur. Tilimsânî’ninana hatlarıyla İslâmî ilimler tasnifini de içeren söz konusu yorumunu şöyle özetlemek mümkündür: Kur’ânı Kerim ve hadis-i şerifler üzerine getirilen yorumlarda zâhir/ilim ve bâtın/irfan anlamın varlığını,ayrıştığı/had ve birleştiği/matla‘ noktaları tek bir anlam bütününün parçaları olarak tespit etmek. Butespitin bir diğer boyutu Tilimsânî’nin metinleri ilim-irfan-tahkik üçlemesi içerisinde tasnif edişinedayanmaktadır. Söz konusu üçlü ayrıma göre had ve matla‘ı bilmek tahkike karşılık gelmektedir.Afifüddin Tilimsânî’nin söz konusu hadis-i şerif üzerine getirdiği teknik ve cami yorumu diğer sûfîlerdebulmak güçtür. Bu makalenin amacı Tilimsânî’nin getirdiği nazarî yorumun amelî yansımasını Bursevî’nin‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ hadis-i şerifi üzerine getirdiği yorumlar üzerinden tespit etmek ve bu vesileylefarklı zamanda yaşamış Ekberî sûfîlerin kullandıkları asıllar (usûl) ve bu asıllardan bilgi çıkarmayöntemleri (menhecü’l-istinbât) arasındaki bütünlüğe ve sürekliliğe işaret etmektir. Bu amaca binaenTilimsânî’nin söz konusu tasnifinden hareketle Bursevî’nin makaleye konu edinilen hadis üzerine getirdiğiyorumlar arasında beşer cinsine ait müminle ilgili olanları zâhirî, cin ve melek cinsine ait müminle ilgiliolanları bâtınî ve Hak Mü’minle ilgili olanları ise zâhirî ve bâtınînin ayrıldığı/had ve birleştiği/matla‘ yerleriortaya koyan yorumlar olarak tespit edilmiş ve detaylandırılmıştır. Makalenin amacı öncelikli olarakBursevî’nin ‘Şerhu Kavlihî ‘Aleyhi’s-Selâm: el-Mü’minü Mirâtü’l-Mü’min’ isimli eserinin incelemesi olduğuiçin söz konusu eserin tahkikine ekte yer verilmiştir

Study and Critical Edition of Ismail Hakkı Bursevî's Commentary on the Hadith ‘The Believer is a Mirror of his Fellow Believer’: A Study on the Points where the Esoteric and Exoteric Meaning Unite and Separate

Ismail Hakkı Bursevī (d. 1137/1725) is a scholar-Sufi of the Akbarī tradition who is widely known among Ottoman scholars and Sufis for his prolific works. Among his works, the allegorical exegesis Rūḥ al-Bayān is of singular importance. This paper, which deals with Ismail Hakkı Bursevī’s treatise on the ḥadīth ‘The believer is a mirror of his fellow believer’, will examine Ismail Hakkı Bursevī’s perspective on allegorical exegesis, the delicate balance that he observes in his literal and esoteric interpretations, alongside the Akbarian ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī’s (d. 690/1291) interpretation of the ḥadīth that the Quran possesses an outer, inner, limited, and highest meaning. This interpretation of Tilimsānī’s, which integrates his general classification of the Islamic sciences, can be summarized as follows: evaluating the interpretations advanced on the Quran and ḥadīths which have a meaning of outer/knowledge/ilm and inner/gnosis/ma‘rifah, and the points at which they are separated/ḥadd and and united/maṭla‘ are, as parts of a whole, all within a single meaning. Another aspect of this evaluation is based on the classification of the tripartite ‘ilm-‘irfān-taḥqīq in the works of ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī. It is difficult to find when it comes to other Sufis the likes of ‘Afīf al-Dīn Tilimsānī’s technical and extensive interpretation on the said ḥadīth. The purpose of this paper is to determine the practical reflection of Tilimsānī’s theoretical interpretation through Ismail Hakkı Bursevī’s interpretation of the ḥadīth ‘The believer is a mirror of his fellow believer’, and, therefore, to also point out the coherence and continuity of the Akbarian Sufis’ methods and the knowledge that they derived from them. Additionally, by using Tilimsānī’s abovementioned classification as a starting point, we have identified and elaborated on Bursevī’s interpretations on the said ḥadīth as interpretations of outer (ẓāhirī) for those about the believers belonging to the human genus (al-mu’min al-basharī), inner (bāṭinī) for those concerning the believers of the jinn or angelic genus (al-mu’min al-jinnī va’l-malakī), and as for those that are related to God the Faithful (Al-Mu’min) is where the outer and inner were separated/ḥadd united/maṭla‘. Included in the appendix is a critical edition of Sharḥ Qawlihi ‘Alayhi al-Salām: Al-Mu’min Mir’āt al-Mu’min

PDF

___

Ali Kārî. Mirkātü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkāti’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2002.
Begavî, Muhyissünne. Mesâbîhü’s-Sünne. nşr. Yusuf Abdurrahman Maraşlı ve Diğerleri, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1987.
Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. nşr. Yekta Saraç, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016.
Bursevî, İsmail Hakkı. el-Furûk. nşr. Şeyhzâde Mehmed Esad, İstanbul: Dâru’t-Tibâeti’lMa’mûre, 1251.
Bursevî, İsmail Hakkı. Kenz-i Mahfî, İstanbul 1290.
Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân, İstanbul: el-Matbaatü’l-Osmâniyye 1306.
Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu’l-Erba‘îne Hadîsen, Bursa Yazma Eski Basma Eserler Kütüphanesi, nr. 38.
Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu Kavlihî Aleyhi’s-Selâm: el-Mü’minü Mir’âtü’l-Mü’min, Bursa Yazma Eski Basma Eserler Kütüphanesi, nr. 41.
Demirli, Ekrem, “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 431-5.
Ebû Saîd Hâdimî. Mecâmiu’l-Hakāîk ve’l-Kavâid ve Cevâmiu’r-Revâik ve’l-Fevâid. nşr. Hâlid Azîzî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2016.
Gültekin, Ayşe. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Hadis Şerh Metodu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 10/48 (2017), 710-727.
İbnü’l-Arabî. el-Futûhâtü’l-Mekkiyye, nşr. Abdülkâdir el-Cezâirî ve Diğerleri, Mısır: Dâru’lkütübi’l-Arabiyyetü’l-Kübrâ, t.y.
Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak -Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi-. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005.
Karapınar, Fikret. “İlk Dönem Sûfîlerin Nassları Yorumlama Tarzı”, Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk, İstanbul: KURAMER, 2018, 97-128.
Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak -Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi-, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
Kılıç, Mahmud Erol. “Ekberiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 544-545.
Kudâ‘î. Müsnedü’ş-Şihâb. nşr. Hamdî b. Abdülmecid, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
Kuşeyrî. er-Risâle. nşr. Enes Muhammed Adnân eş-Şerfâvî, Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2017.
Martı, Huriye. “‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ Rivayeti Üzerine Bir İnceleme”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (Bahar 2009), 29-63.
Musakhanov, Orkhan. Tilimsânî İlâhî İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
Namlı, Ali. İsmail Hakkı Bursevî Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf Dergisi, İbnü’lArabî Özel Sayısı-2, 23 (Ocak-Haziran 2009), 75-89.
Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Bâtın ve Bâtınî/Ledünnî Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi”. Kur’ân’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk, İstanbul: KURAMER, 2018, 59-84.
Selvi, Dilaver. “‘Her Ayetin Bir Zâhiri Bir Bâtını Vardır’ Hadisindeki Zâhir ve Bâtın Kavramları Üzerine Değerlendirmeler”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/2 (2011), 7-41.
Sinemoğlu, Nermin-Uludağ, Süleyman-Pala, İskender. “Ayna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 4: 259-262.
Şa’rânî. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Şihâbeddin Sühreverdî. Avârifü’l-Ma‘ârif. nşr. Ahmed Abdürrahim es-Sâih-Tevfik Ali Vehbe, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2006.
Teftazânî. Şerhu’l-Akâid. nşr. Arfe Abdurrahman Ahmed ve Abdurrahman en-Nâdî, Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 2013.
Tilimsânî, Afifüddin. Şerhu Fusûsi’l-Hikem. Tahran: Meclis-i Şura-yı İslami Kütüphanesi, nr. 10613.
Tilimsânî, Afîfüddin. Şerhu Menâzili’s-sâirîn. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, nr. 364.
Tilimsânî, Afîfüddin. Şerhu’l-Fâtiha ve Ba’zı Sûreti’l-Bakara. nşr. Orkhan Musakhanov, İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. [İstanbul]: Nebioğlu Basım Evi, 1960.