Hükümlerin Dayandığı Delillerde Kesinliği Öngören Fıkıh Kâidelerinin Hadislerdeki Temelleri

İslâm fıkhında, ibadetlerden hukukî süreçlere kadar bütün beşerî faaliyet-lerde, kararlar üzerinde belirleyici olan bilgi ve delillerin kesin nitelikli olması esastır. Bu, doğru ve adil sonuçlara varabilmenin önemli bir şartıdır. Dolayı-sıyla şüphenin ve farklı ihtimallerin varlığından kurtulamamış delillerin karar vermede ve hüküm tesisinde dayanak olarak görülmesi mümkün olmamakta-dır. Bu önemli husus fıkıh kâideleri (kavâid-i fıkhiyye) olarak da bilinen İslâm hukukunun temel prensipleri arasında da çeşitli maddeler aracılığıyla yerini bulmuştur. Hz. Peygamber (a.s.) devrinin İslâm hukukunun ilk uygulama alanı olduğu dikkate alındığında bahsi geçen ilkenin ve dolayısıyla bu ilkeyi farklı formlarda ortaya koyan fıkıh kâidelerinin temellerinin de bu dönemde mevcut bulunabileceğini tahmin etmek zor olmaz. Nitekim hadis kaynaklarında yapı-lan incelemeler şüphe-hüküm ilişkisi olarak da isimlendirilebilecek bu konuda kavlî ve fiilî sünnetten çeşitli örneklerin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışma söz konusu örneklerin tespitini, sıhhat durumlarını ve mevzu bahis olan esasla ilgilerini belirlemeyi amaçlamaktadır.

The Fundemantals of “The Principles of Islamic Jurisprudence” (Kawaid al-Fiqhiyya) in the Ahadith (Traditions), that Envisage the Certainty (Yaqeen) in the Information and Evidence of Legal Rules

It is essential that the knowledge and evidence that determine the decisions in all human activities, from the Islamic worship to legal processes, are of certain quality. This is an important condition for achie-ving correct and fair results. Hence, it is not possible to take the eviden-ce, which is not free of existence of doubt and different probabilities as a basis for decision-making and judgment. This important point has also been found among “the principles of Islamic jurisprudence” which is also known as kawaid al-fiqhiyya in the form of various articles. Considering that the time of Prophet Muhammad was the first application area of Is-lamic law, it is not hard to conjecture that the fundemantals of the so-called principle and thus the principles of Islamic jurisprudence which propound this principle in different forms, may also exist in this period. As a matter of fact, studies on hadith sources reveal that there are various examples of verbal and actual traditions (sunnah) in this subject which can also be called as doubt-judgment relation. The aim of this study is to identify this examples, theirs reliability and relation the basis of the issue.

PDF

___

Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed el-Kissî (ö. 249/863), Müsned, thk. Subhî Bedrî Sâmerrâî, Mahmûd Muhammed Halîl Saîdî, Mektebetü’s-Sünne, Kahire 1408/1988.
Aburrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm es-San‘ânî (ö. 211/826), el-Musannef, I-XI, thk. Habîburrahman el-A‘zamî, el-Meclisü’l-İlmî, Beyrut 1403/1983.
Aclûnî, İsmâil b. Muhammed (ö. 1162/1749), Keşfü’l-hafâ ve muzîlü’l-ilbâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1352.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Şeybânî (ö. 241/855), Müsned, I-L, thk. Şu-ayb el-Arnaût ve diğerleri, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1416/1995.
Aynî, Ebû Muhammed Bedruddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefî (ö. 855/1451), Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XXV, tsh. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2001.
Azîmâbâd, Muhammed Şemsülhak (ö. 1330/1911), Avnu’l-ma’bûd şerhu Sü-neni Ebî Dâvûd, I-XIV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1415.
Bâ Hüseyin, Yakûb b. Abdülvehhâb, el-Kavâidu’l-fıkhiyye, Mektebetü’r-Rüşd/Şeriketü’r-Riyâd, Riyâd 1418/1998.
Baktır, Mustafa, “Kâide”, DİA, XXIV, ss. 205-210, İstanbul 2001.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Mûsâ (ö. 458/1066), es-Sünenü’l-kübrâ, I-X, Meclisü Dâirati’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, Haydarâbâd, 1344.
Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdulhâlık el-Atekî (ö. 292/904), Müsne-dü’l-Bezzâr (Bahru’z-zehhâr), I-XVIII, (thk. Mahfûzurrahman Zeynullah, Âdil b. Sa’d, Sabrî Abdulhâlık eş-Şâfiî), Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medîne, 1988-2009.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuku İslamiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu, I-VIII, Bilmen Yayın Evi, İstanbul 1967.
Buhârî, Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), el-Cami’u’s-sahîh, Dâru’s-Selâm, Riyad 1999.
Burnû, Muhammed Sıdkî b. Ahmed, Mevsûatü’l-kavâidi’l-fıkhiyye, I-XII, Mek-tebetü’t-Tevbe/Dâru İbn Hazm/Müessesetü’r-Risâle, Riyad/Beyrut, 1997/1418, 2000/1421, 2003/1424.
Dârekutnî, Ali b. Ömer (ö. 385/995), Sünen, I-V, (thk. Şuayb el-Arnaût, Hasen Abdülmün’im Şelebî, Abdullatif Hırzallah, Ahmed Berhûm), Müessese-tü’r-Risâle, Beyrut 1424/2004.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah Abdurrahman (ö. 255/869), Sünen, I-II, Çağrı Yay. ve Dâru Sehnûn, İstanbul 1413/1992.
Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Îsâ el-Hanefî (ö. 430/1039), Te’s’isu’n-nazar, (thk. Mustafa Muhammed el-Kabbânî ed-Dımeşkî), Dâru İbn Zeydûn, Beyrut/ Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire trs.
Ebû Avâne, Ya’kûb b. İshâk el-İsferâinî (ö. 316/928), Müsnedü Ebî Avâne, I-V, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, trs.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî (ö. 275/889), Sünen, Dâru İbni’l-Cevzî, Kahire 1432/2011.
Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit (ö. 150), Müsnedü Ebî Hanîfe, (thk. Ebû Mu-hammed el-Asyûtî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2008.
Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ el-Mûsulî (ö. 307/919), Müsnedü Ebî Ya’lâ, I-XIII, thk. Hüseyin Selîm Esed, Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, Dımeşk 1404/1984.
Elbânî, Muhammed Nâsıruddin, İrvâu’l-ğalîl fî tahrîci ehâdîsi Menâri’s-sebîl, I-VIII, Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1405/1985.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay., İstanbul 1998.
Gür, A. Refik, Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle, Sebil Yay., İstanbul 1993.
Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed (ö. 1176/1762), Mecâmiu’l-hakâik, Mahmud Bey Matbaası, byy., 1318.
Hâkim, Muhammed b. Abdullah en-Nisâburî (ö. 405/1014), el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1411/1990.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit (ö. 463/1071), Kitâbu’l-fakîh ve’l-mütefakkih, I-II, thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yûsuf el-Azâzî, Dâru İbni’l-Cevzî, Riyâd, 1417/1996.
Haydar, Ali (ö. 1354/1935), Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm, I-IV, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 1423/2003.
Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. Zübeyr b. Îsâ b. Ubeydullah (ö. 219/834), Müsnedü’l-Humeydî, I-II, thk. Hasan Selîm Esed ed-Dârânî, Dâru’s-Sekâ, Dimeşk, 1996.
İbn Abdülber, Ebû Amr Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî (ö. 463/1071), el-İstizkâr, I-VIII, (thk. Sâlim Muhammed Atâ, Muhammed Ali Muavvad), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2000.
………., et-Temhîd limâ fî’l-Muvattai mine’l-meânî ve’l-esânîd, I-XXIV, (thk.Mustafa b. Ahmed el-Alevî, Muhammed Abdulkebîr el-Bekrî), Müesse-setü’l-Kurtuba, Magrib 1387.
İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdülmelik (ö. 449/1057), Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-X, (thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim), Mektebetü’r-Rüşd, Riyâd, 1423/2003.
İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed (ö. 235/849), el-Musannef, I-XXI, (thk. Muhammed Avvâme), Dâru’l-Kıble, byy., trs.
İbn Hacer, Şihâbeddin Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed Askalânî (ö. 852/1449), ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye, I-II, (thk. Seyyid Abdul-lah Hâşim el-Yemânî el-Medenî), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, trs.
………., Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-VIII, Dâru’l-Marife, Beyrut 2005.
………., Tehzîbu’t-Tehzîb, I-IV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1995.
………., Takrîbu’t-Tehzîb, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1415/1995.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (ö. 273/886), Sünen, I-II, Çağrı Yay. ve Dâru Sehnûn, İstanbul 1413/1992.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr b. Eyyûb (ö. 751/1351), Zâdü’l-meâd fi hedyi hayri’l-ibâd, I-V, (thk. Şuayb el-Arnaût, Abdülkadir el-Arnaût), Müessesetü’r-Risale, Beyrut; Mektebetü’l-Menâri’l-İslâmiyye, Kuveyt 1407/1987.
İbn Receb, Zeynüddin Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Şihâbüddin el-Hanbelî el-Bağdâdî ed-Dımeşkî (ö. 795/1393), Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-VI, (thk. Ebû Muâz Târık b. Avdullah b. Muhammed), Dâru İbni’l-Cevzî, es-Suûdiyye/Demmâm 1422.
İbn Selâme, Ebû İslâm Mustafa b. Muhammed, et-Te’sîsu fî usûli’l-fıkhi alâ dav’i’l-kitâbi ve’s-sünne, Mektebetü’l-Harameyni li’l-Ulûmi’n-Nâfia, byy., trs.
İbnü’l-Kâss, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ebû Ahmed et-Taberî (ö. 335/946), et-Telhîs, (thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavvad), Mek-tebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, byy., trs.
İbn Nüceym, Zeynuddin b. İbrahim b. Muhammed (ö. 970/1563), el-Eşbâh ve’n-nezâir, thk. Muhammed Mutî’ el-Hâfız, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1983.
Karâfî, Şihâbuddin Ebû’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs el-Mısrî el-Mâlikî (ö. 684/1285), el-Furûk, I-IV, (thk. Ömer Hasen el-Kıyyâm), Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1424/2003.
Kirmânî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Saîd Şemsüddin (ö. 786/1384), el-Kevâkibu’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-XXV, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1401/1981.
Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh İbn Mâlik b. Ebû Âmir el-Asbahî el-Yemenî (ö. 179/795), el-Muvatta’, I-II, Çağrı Yayınları ve Dâru Sehnûn, İstanbul 1413/1992.
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Cemiyeti, Mecelle-i Ahkâm-i Adliyye, Matbaa-i Os-maniye, İstanbul 1300/1882.
Mesûd Efendi (ö. 1311/1894), Mirât-ı Mecelle, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet 1302/1884.
Mizzî, Cemalüddin Ebû Haccac Yusuf (ö. 742/1342), Tehzîbu’l-Kemâl fi es-mâi’r-ricâl, I-XXXV, thk. Beşşâr Avvâd Maruf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1403/1983.
Mübârekfûrî, Ebû’l-Ulâ Muhammed Abdurrahman b. Abdurrahim (ö. 1353/1935), Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmi’i’t-Tirmizî, I-X, (tsh. Abdur-rahman Muhammed Osman), Dâru’l-Fikr, Beyrut trs.
Müslim, Ebû’l-Huseyn Müslim b. Haccâc (ö. 261/875), el-Câmiu’s-sahîh, I-III, Çağrı Yay. ve Dâru Sehnûn, İstanbul 1413/1992.
Nedvî, Ali Ahmed, el-Kavâidu’l-fıkhiyye, (tkd. Mustafa ez-Zerkâ), Dâru’l-Kalem, Dımeşk 1412/1991.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî (ö. 303/915), Sünen, tsh. Ahmed Şemsüddin, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref (ö. 676/1278), el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc, I-XVIII, Dâru’l-Gaddi’l-Cedîd, Kâhire 1429/2008.
Özafşar, Mehmet Emin, Hadisi Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu Yay., An-kara 2000.
Öztürk, Osman, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, İstanbul 1973.
Pezdevî, Ali b. Muhammed el-Hanefî (ö. 482/1089), Kenzu’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl, Matbaatu Câvîd Büryes, Karaçi trs.
San’ânî, Muhammed b. İsmail el-Emîr el-Kehlânî (ö. 1182/1768), Sübülü’s-selâm, I-IV, Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, byy. 1379/1960.
Serahsî, Muhammed b. Ahmed (ö. 483/1090), Usûlü’s-Serahsî, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1414/1993.
………., el-Mebsût, I-XXX, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1414/1993.
Sîrvân, Abdülaziz, et-Tibyân bi şerhi mâ’t-tefeka aleyhi’ş-Şeyhân, I-III, Dâru’r-Reşîd, Dımeşk-Beyrut 1413/1992.
Şafak, Ali, “Hukukun Temelleri Açısından Mecelle’ye Bir Bakış”, Ahmet Cev-det Paşa (1823-1895), (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), TDV Yay., Ankara 1997, ss. 263-278.
Sübkî, Tâcüddin Abdulvehhâb b. Ali b. Abdulkâfî (ö. 771/1370), el-Eşbâh ve’n-nezâir, I-II, (thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1411/1991.
Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman (ö. 911/1505), el-Eşbâh ve’n-nezâir fî kavâidi ve furûi fıkhi’ş-Şâfiiyye, I-II, Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, Mek-ke/Riyâd 1418/1997.
………., Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1430/2009.
Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed (ö. 360/971), el-Mu’cemu’l-kebîr, I-XX, (thk. Hamdî b. Abdülmecîd Selefî), Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Musul 1404/1983.
Tânevî, Zafer Ahmed el-Osmânî (ö. 1974), İ’lâu’s-sünen, I-XXI, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1421/2001.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd (ö. 204/820), Müsned, I-IV, thk. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Mısır, 1419/1999.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (ö. 279/892), Câmi’u’t-Tirmizî, Dâru’s-Selâm, Riyâd 1999.
Tuzcu, Abdullah, Kur’ân-ı Kerîm Açısından Mecelle’nin Küllî Kaideleri, (Ya-yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2012.
Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İzmir 2001.
Zerkâ, Ahmed b. Muhammed (ö. 1357/1938), Şerhu’l-kavâidi’l-fıkhıyye, (thk. Mustafa Ahmed Zerkâ), Dâru’l-Kalem, Dımeşk, 1409/1989.
Zeylaî, Abdullah b. Yûsuf (ö. 762/1360), Nasbu’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye, I-V, (thk. Muhammed Avâme), Müessesetü’r-Reyyân, Cidde, 1418/1997.
Zuhaylî, Muhammed Mustafa, el-Kavâidu’l-fıkhiyye ve tatbîkâtuhâ fî’l-mezâhibi’l-erbaa, I-II, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1430/2009.
Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâkî b. Yûsuf, (ö. 1122/1710), Şerhu’z-Zürkânî alâ Muvattai’l-İmâmi Mâlik, I-IV, Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1411.