DİSK’in Kuruluş ve Varoluş Yılları (1966-1970)

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) 50 yılını tamamladı. DİSK, Türkiye işçi sınıfının müstesna yılları olan 1960’ların ikinci yarısının ruhuyla doğdu. Kuruluşu, Türkiye’nin tarım toplumundan sanayi kapitalizmine, kırdan kente büyük bir toplumsal dönüşüm sürecinde, 1961 Anayasası’nın demokratik hukuk devleti olanakları içinde ve büyük siyasal gerilimlerin ortasında gerçekleşti. DİSK, kamu işletmelerinde örgütlenen Türk-İş’ten farklı olarak yükselen sanayi kapitalizminin sonucu olarak görülebilir. Bu bağlamda, DİSK’in özgün yanı, dönemin en büyük ama güdümlü sendikal örgütü olan Türk-İş’e karşı sınıf sendikacılığının ehil temsilcisi olarak doğmasıdır. DİSK kuruluşunun hemen ardından ana akım siyasetin ve ana akım sendikacılığın ve sermayenin taarruzuna uğradı. Ancak DİSK’in kuruluş sonrasındaki birkaç yıl içinde kalıcı olduğu anlaşıldı. Gerek özel sektör işçilerinin DİSK üyesi sendikalara teveccühü, gerekse DİSK’in işçi hakları mücadelesinde güven veren tutumu DİSK’in tutunmasını sağladı. DİSK üye hacminin başlangıçtaki sınırlılığına rağmen, kuruluşunun ardından sendikal hareket içinde kalıcı bir yer edinmeyi başardı ve Türkiye’de sınıf sendikacılığının uzun soluklu örneği olabildi. DİSK’in ilk yılları Türkiye’nin ve Dünya’nın siyasal ve sosyal açıdan gerilimli bir dönemine denk gelmiştir. DİSK’i kuran sendikacıların ezici çoğunluğu Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) de (1961) kurucusuydu. Ancak ne yazık ki DİSK kurulduktan kısa süre sonra TİP’in yükselişi yerini gerilemeye bırakmıştır. Tarihin cilvesi o ki, DİSK yükselirken TİP güç kaybedip geriliyordu. DİSK sadece ülke siyasetinin değil yakın ilişki içinde olduğu TİP’in ve solun iç sorunlarının ağırlığını da hissetti. Bu çalışmada DİSK’in ilk yıllarını -kuruluş sürecinden 15-16 Haziran’a- bir bölümü ilk kez kullanılacak kaynaklara dayanarak ele almaya ve az bilinen kuruluş ve varoluş yıllarının DİSK’in geleceğine etkisi tartışmaya çalışacağım.

The Years of Formation and Survival of DİSK (1966-1970)

Established in 1967, the Progressive Trade Union Confederation of Turkey (DİSK) has completed its 50 years. DİSK was by virtue of the 1960s which is known as the exceptional years of working class of Turkey. Its foundation occurred at a time when Turkey was undergoing a tremendous social transformation from agrarian society to industrial capitalism and from the rural to the urban, within the democratic possibilities of the rule of law of the 1961 Constitution and in the mid of great political turmoil of the time. Contrary to Türk-İş trade union confederation which organised at public enterprises, DİSK may be evaluated as a result of newly emerging industrial capitalism. In this sense, what makes DİSK unique is that it came into existence as a competent representative of class unionism against Türk-İş which was the leading but government-controlled confederation of the time. Just after its foundation, DİSK was attacked by the establishment including government and mainstream trade unionism, and big business circles. Nevertheless, in a couple of years following the foundation it was comprehended that DİSK was persistent and permanent. The favour of workers in the private sector for DİSK affiliated unions on the one hand and DİSK’s reliable attitude during workers right struggles on the other were key in its survival. Despite the limited membership level it had at the beginning, DİSK achieved a permanent ground in trade union movement in the following years and has become a longstanding example of class unionism in Turkey. The first years of DİSK coincided with a turmoil period both in Turkey and across the world socially and politically. The most of DİSK’s founders were also founders of Labour Party of Turkey (TİP) in 1961. Unfortunately, shortly afterwards DİSK was founded, the rise of TİP became reversed. It was the irony of history, while DİSK was emerging, TİP was losing its power and vote popularity. DİSK suffered from not only troubles of Turkey’s general political conditions but also internal severe problems of TİP and the left with which it had close connections. In this article I intend to examine the first years of DİSK - from the foundation to the resistance of 15-16 June 1970- based on primary sources some of which will be referred for the first time, and to discuss the effect of the less known foundation years of DİSK on its trajectory.

___

Ağralı, Sedat (1967). Günümüze Kadar Belgelerle Türk Sendikacılığı, İstanbul: Son Telgraf Matbaası.
Algül, Süreyya (2015). Türkiye’de Sendika-Siyaset İlişkisi DİSK (1967-1975), İstanbul: İletişim Yayınları.
Aydın, Zafer (2012). Geleceğe Yazılmış Mektup 1968 Derby İşgali, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
Aydın, Zafer (2015). Grevden İşgale Singer Eylemleri, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
Çelik, Aziz (2010). Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık (1946-1967), İstanbul: İletişim Yayınları.
Çelik, Aziz (2017). “Türkiye’de Çalışma İlişkilerinde Kurumsallaşma (1960-1980), Çalışma İlişkileri Tarihi (Ed. Ahmet Makal) içinde, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Çelik, Aziz ve Kuvvet Lordoğlu (2006). “Türkiye’de Resmi Sendikalaşma İstatistiklerinin Sorunları Üstüne”, Çalışma ve Toplum dergisi. Sayı 9, 2006/2, ss. 11-30.
Çelik, Aziz ve Zafer Aydın (2008). Paşabahçe 1966 Gelenek Yaratan Grev, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, İstanbul: Kristal-İş Sendikası Yayını.
Dereli, Toker (1975). Aydınlar, Sendika Hareketi ve Endüstriyel İlişkiler Sistemi (Genel Olarak ve Türkiye’de), İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını.
DİSK (1967a). DİSK Kuruluş Bildirisi, Anatüzüğü, İstanbul: DİSK Yayınları No. 2.
DİSK (1967b). Türk-İş Çıkmazı, İstanbul: DİSK Yayınları No:1.
DİSK (1968). 2. Genel Kurul Çalışma Raporu, İstanbul: DİSK Yayını.
DİSK (1970). III. Genel Kurulu Çalışma Raporu 1968-1970, İstanbul: DİSK Yayını.
DİSK (1971). DİSK’in Dört Mücadele Yılı, İstanbul: DİSK Yayını.
Duverger, Maurice (1993). Siyasi Partiler. Türkçesi: Ergun Özbudun. Dördüncü Basım. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Karahasan, Ömer (1978). Türkiye Sendikacılık Hareketi İçinde Zonguldak Maden İşçileri ve Sendikası, Zonguldak: Zonguldak Maden İşçileri Sendikası Matbaası.
Koç, Canan ve Yıldırım Koç (2008). DİSK Tarihi, Efsane mi Gerçek mi? Ankara: Epos Yayınları.
Maden-İş Tarihi Çalışma Grubu (2017). Derinden Gelen Kökler (Cilt I-II), İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları ve DİSK Birleşik Metal-İş Sendikası Ortak Yayını.
Öz, Barış (2005). “Kalkınma Sürecinde Sektörel/Sendikal Dinamikler Örnek Olay: Türkiye Maden-İş Sendikası”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sargın, Nihat (2001). TİP’li Yıllar (1961-1971), İstanbul: Felis Yayınları.
Selçuk, İlhan (1967). “Milli Şuur ve Türk-İş”, Cumhuriyet, 28 Şubat 1967.
Şafak, Can (2015). Ereğli 1965-1980 Çelik İşçileri, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
TİP (1962). Türkiye İşçi Partisi Tüzüğü, İstanbul.
Tunç, Halil (1967). “Türk İşçi Hareketi ve Siyasi Partiler”, Türk-İş dergisi, Sayı 49, Mart 1967.
Türk-İş (1967). Türk-İş’e Bağlıyız, Ankara: Türk-İş Yayını.
Türkiye Maden-İş Sendikası (1965). Gerçek İşçi Sendikası, İstanbul: Türkiye Maden-İş Sendikası Yayınları 2.
Türkiye Maden-İş Sendikası (1967). XVIII. Merkez Genel Kurulu Çalışma Raporu 1966-1967, Birinci Kitap, 22-23-24 ve 25 Mayıs 1967, İstanbul: Türkiye Maden-İş Sendikası Yayınları 9.
BCA (1965). Zonguldak Maden İşçileri Sendikası Başkanlığı’ndan Başbakan Ürgüplü’ye 17.3.1965 tarihli yazı, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi 030.01.124.795.1.
DİSK (1966). 31.12.1966 tarihli “Konfederasyon kararları başlığını taşıyan, Rıza Kuas, Şinasi Kaya, Rıza Güven ve Ehliiman Tuncer imzalı metin (tek sayfa), TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK (1967-1971). Giden Evrak Defteri, TÜSTAV DİSK Arşivi.
DİSK (1967c). 14 Ocak 1967 kuruluş hazırlık toplantısı tutanağı, TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK (1967d). 30 Ocak 1967 kuruluş toplantısı tutanağı, TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK (1967e). 31 Ocak 1967 DİSK Kuruluş hazırlık toplantısı oy pusulaları,TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK (1967f). DİSK Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Kuruluş Bildirisi (8 Sayfa), 12 Şubat 1967, İstanbul: DİSK Merkez Arşivi.
DİSK(1967g). “DİSK’in kurulma kararının alındığı toplantıda imzaya açılan ‘KARAR’ başlıklı metin”, 14.01.1967, İstanbul: TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK (1967h). DİSK’in kuruluş kongresi için çağrı metni, İstanbul: TÜSTAV-DİSK Merkez Arşivi;
DİSK (1967i). Mehmet Alpdündar, Kemal Nebioğlu, Mehmet Kılınç ve Rüştü Güneri’den oluşan komisyon tarafından kaleme alınan üç maddelik karar metni, 14.01.1967, İstanbul: TÜSTAV-DİSK Arşivi.
DİSK Ajansı (1969). 25 Nisan 1969.
DİSK Ajansı (1970). 30 Nisan 1970.
DİSK Bilgi Fişleri (1967). Yeni Bir Konfederasyon Kurulması Hakkında 14 Ocak 1967 Cumartesi Günü Yapılan Toplantıya Katılan Sendikalar İçin Bilgi Fişi (Türkiye Maden -İş Sendikası, Lastik-İş Sendikası, Basın-İş Sendikası, Gıda-İş Sendikası, Türk Maden-İş Sendikası, Kimya İş), İstanbul: TÜSTAV-DİSK Merkez Arşivi.
DİSK Genel Kurul Defteri (1967-1980). DİSK Arşivi.
DİSK İddianame (1980). İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı Askeri Savcılığı, DİSK ve DİSK’e Bağlı Sendikalar-İlgili Kişi ve Kuruluşlar Soruşturması 1-İddianame, Esas No 1980/3971, Karar No 1981/1291, 25 Haziran 1981.
DİSK Mali İşler Dairesi Raporu (1970). 21.3.1968-31.12.1969 Tarihleri İtibariyle Mali Rapor. Tarih Vakfı Arşivi, toplam 14 sayfa, çoğaltma rapor.
Genelkurmay Başkanlığı (1967). Seferberlik ve Tetkik Kurulu’nun 24 Şubat 1967 tarihli yazısı. Yıldırım Koç arşivi.
Güner, Hilmi (2009). Aziz Çelik tarafından İstanbul’da 20 Mart 2009 tarihinde yapılan görüşme. Türkiye Maden-İş Genel Başkanvekili.
Güzelce, İbrahim (1967). DİSK Genel Sekreteri İbrahim Güzelce imzalı 11 Temmuz 1967 tarih ve 256 sayılı yazı, Tarih Vakfı Arşivi.
Nebil Varuy Arşivi (1967). Uyanış Mitingi bildirisi. TÜSTAV.
SADA (1966). Sendikalar Arası Dayanışma Anlaşması, orijinal metin. TÜSTAV-DİSK Arşivi.
Sargın, Nihat (2008). Aziz Çelik tarafından yapılan görüşme, İstanbul: 25 Ocak 2008.
TİP (1966a). İşçi Hareketleri”, (TİP 2. Kongre Raporunun İşçi Hareketleri bölümünün taslağı), (tarihsiz), çoğaltma, TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
TİP (1966b). Türkiye İşçi Partisi Genel Merkezi, Türkiye İşçi Partisi II. Büyük Kongresi (20-24 Kasım 1966, Malatya), Alınan Kararlar ve Yapılan Seçimlerin Sonuçları, İstanbul: Okur Matbaası, 1966.
TİP (1966b). Türkiye İşçi Partisi, Çalışma Raporu- İkinci Büyük Kongre, 20-24 Kasım 1966, Malatya, İstanbul: Acar Basımevi, 1966.
Türk-İş (1965). “Türk-İş’ten Bildirilmiştir”, Türk-İş Basın Merkezi, 18.3.1965, TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
Türk-İş (1967a). 14.2.1967 tarih ve 67/597 sayılı yazı.
Türk-İş (1967b). Türk-İş Yönetim Kurulu toplantı tutanağı, çoğaltma.
Türkiye Maden-İş Sendikası (1967). Olağanüstü 16. Merkez Genel Kurulu’na sunulan, “DİSK (Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu) Kuruluşu Hakkında Rapor (üç sayfa), İstanbul: TÜSTAV-DİSK Merkez Arşivi.
Türkler, Kemal (1967). Maden-İş Genel Başkanı Kemal Türkler’in Türk-İş Genel Başkanlığı’na gönderdiği 7 Ekim 1964 tarih ve 964/2498 sayılı yazısı. Türk-İş, Sayı 50, Nisan 1967.
Yeldan, Şinasi (2007). Aziz Çelik tarafından yapılan görüşme, Ayvalık: 21 Temmuz 2007.
Akşam, 13 Şubat 1967.
Cumhuriyet, 26 Şubat 1968.
Cumhuriyet, 28 Şubat 1967.
Cumhuriyet, 9 Eylül 1967.
DİSK gazetesi, 19 Nisan 1967, Sayı 1.
DİSK gazetesi, Haziran 1967, Sayı 3.
Hayat, dergisi 18 Mart 1965, Sayı 12.
Milliyet, 9 Temmuz 1967.
Milliyet, 13 Şubat 1967.
Milliyet, 20 Nisan 1967.
Milliyet, 21 Temmuz 1967.
Milliyet, 26 Şubat 1968.
Sosyal Adalet, Nisan 1965, Sayı 13.
Türk-İş dergisi, 25 Mart 1965, Sayı 25.
Ulus, 13 Şubat 1967.