Büveyhîlerin Din Siyaseti Bağlamında Eşarîlik’in Gelişimine Katkıları

İslam tarihinde, iktidarı elinde tutan unsurların hâkimiyetlerini daha sağlam bir şekilde tesis etmek gayesine matuf olarak çoğu zaman bazı mezheplere toleranslı yaklaştıkları görülmüştür. Bunun yanında kimi iktidarların birkaç mezhep arasında bir denge siyaseti güttüğü de vaki olmuştur. Zikri geçen bu hususiyetler iktidarların idari mekanizma anlamında meşruiyetlerini tabana yayma açısından etkili bir yöntem olarak telakki edilmiştir. Ayrıcalık kazanan mezhepler siyasi iktidarlar için sağlamış oldukları faydalara ilaveten asıl olumlu katkıları kendilerine yapmışlardır. Zira mevcut iktidardan almış oldukları destek hem görüşlerinin yayılmasında hem de nüfuz alanlarının genişlemesin de onlara avantajlar sağlamıştır. Bu açıdan bakıldığında pek çok amelî veya itikadî mezhebin kimi zaman direkt olarak sebebini, bazen de sonucunu siyasetin şekillendirdiği anlaşılmaktadır. Anlatılan hususlar Eşarîlik bağlamında değerlendirildiğinde siyasi yönetimlerin bu mezhebin oluşumu ve tesir alanının genişlemesinde de etkili oldukları görülmektedir. Bu bağlamda makalemizde Büveyhî iktidarı döneminde Eşarîlik’in gelişim seyri hakkında bilgiler vermeyi amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler:

Büveyhîler, Eşarîlik, Sâhib b. Abbâd, Adududdevle

PDF

___

Abdulhamid, İrfan. “Eş'ârî”. DİA. 11: 444. İstanbul: 1995.
Akoğlu, Muharrem. Büveyhiler Döneminde Mutezile. Ankara: 2008.
Ateş, Ahmed. “Deylem”. İA. 3:568. İstanbul: 1963.
Azimli, Mehmet. “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/2 (2005): 19-32.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlu’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Âfâki'l-Cedîde, 1981.
Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibu i‘tikâduhû velâ yecûzu el-cehl bihî. Thk. M. Z. el-Kevserî. Kahire: Müessesetü'l-Hancî, 1963; thk. I. A. Haydar. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1986.
Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu'l-İslâmiyyîn. Beyrut, 1996.
Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: 2003.
el-İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî. Kitâbu Mesâliki’l-Memâlik. Leiden: 1927.
el-Eş'arî, Ebu'I-Hasen. Risâle fî istihsâni'l-havd fî ilmi'l-kelâm. Richard J. Mc. Carty, The Theology of al-Ash'ârî içinde. Beyrut: 1953.
el-Hamevî, Ebu Abdillah Yakut. Mu'cemu'l-udebâ, 1-10. cilt. Kahire: Dâru'l-Fikr, 1980.
el-Hemedânî, Kâdî Abdulcebbâr Abdullah b. Ahmed. el-Muhît bi’t-teklîf. Tah. Ö. S. Azmi, Kahire ts.
el-Hemedânî, Muhammed b. Abdilmelik. Tekmiletü târîhi't-Taberî. Târîhü'l-ümem ve'l-mülûk içinde. Thk., Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim. 11: 354-355. Beyrut ts.
el-İsfahanî, Ebu’l-Ferec. Makâtilü’t-Tâlibiyyîn. Thk. Seyyid Ahmed. Beyrut: 1987.
el-Makdisî, Ahsenu’t-tekâsim fî mârifeti’l-ekâlim. Ed. M. D. De Goeje. Leiden: 1906.
el-Mütevellî, Ebû Saîd Abdurrahmân b. el-Me’mûn en-Nîsâbûrî. el-Ğunye fî usûli‟d-dîn. Thk. I. A. Haydar. Beyrut: 1987.
es-Sübkî, Ebu Nasr Abdulvehhâb b. Takiyyüddîn. Tabakâtü’ş-şafiîyyeti'l-kübrâ. 1-6. Mısır, ts.
eş-Şehristanî, Abdulkerim. el-Milel ve'n-nihâl. 1. cilt. Beyrut: 1406/1986.
Demircan, Adnan. Hz. Ali’nin Hilâfet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı. İstanbul: Beyan Yay., 2014.
Eş'arî, Ebu'l-Hasen. el-İbâne 'an usûli'd-diyâne, Medine: 1410.
et-Taftazanî, Ebu'I-Vefâ. Kelam İlminin Belli Başlı Meseleleri. Trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: 1980.
Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. DİA. 4: 531. İstanbul: 1991.
Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adudu’d-Devle ve Dönemi. İzmir: 1992.
Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 12 (1999): 47-72.
Güner, Ahmet. Büveyhîlerin Şiî-Sünnî Siyaseti. İzmir: 1999.
Hasan İbrahim, Hasan. Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi. 3. cilt. Çev. İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş, Hamdi Aktaş. İstanbul: 1987.
Hilâl es-Sâbî, Ebü'l-Hüseyn Hilal b. el-Muhassin b. İbrâhîm. Târîh. Nşr., H.F. Amedroz-D.S. Margoliouth. The Eclipse of Abbasid Caliphate (içinde). 3. cilt., London: 1921.
İbn Asâkir, Ebu'l-Kâsım Ali b. Hasan. Tebyînu kezibi'l-müfteri fî mâ nusibe ile'l-İmâm Ebi'l-Hasân el-Eş'arî, Dimeşk: 1399/1979.
İbn Cevzî, Ebu’l-Ferec. el-Muntazâm fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, 6. cilt. Beyrut trz.
İbn Hurdâzbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillâh. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Thk. Ebû’l-Ferec Kudâme b. Câfer. Beyrut: 1889
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 16. cilt. Beyrut: 1981.
İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribu’l-ümem. 2. cilt. Bağdad trz.
İbn Teymiyye, Ebû’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdilhalim. en-Nübüvvât. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1985.
İbnü'l-Esîr, Ebu'I-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fî't-târîh. Nşr. C. J. Tornberg. 9-11. Beyrut: 1979. Trc. Abdülkerim Özaydın. 10. cilt. İstanbul: l987
İbnü'n-Nedîm, Ebu'l-Ferec. Kitâbu'l-Fihrist. Nşr. M. Rıza Teceddüd. Tahran: 1366.
İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî. İnanç Esasları Kılavuzu: Kitâbu’l-İrşâd. Çev. A. B. Baloğlu-S. Yılmaz-M. İlhan-F. Sancar. Ankara: 2010.
İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelam. Ankara: 1981.
Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad. Calcutta: 1964.
Kâdî İyâd, Musâ b. ‘Iyâd, Tercümetü’l-Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. el-Bâkıllânî. an Kitâbi tertîbi’l-medârik ve takrîbi’l-mesâlik li ma‘rifeti m‘lâmi mezhebi’l-İmâm Mâlik. (Bâkıllânî‟nin Temhîd adlı kitabının sonunda basılmış). Thk. Mahmûd M. el-Hudayrî. Kahire: 1947.
Kalaycı, Mehmet. “Eşariliğin Tarihsel Arkaplanı: Küllabilik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. c. 51:2,(2010): 411-424.
Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, Ankara: 2011.
Keskin, Mehmet. Eş'ariliğin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, Ankara: 2005.
Kubat, Mehmet. "Selefi Perspektifin Tarihselliği". İslâmî Araştırmalar Dergisi. 18/ 3 (2004): 244.
Kubat, Mehmet. “Eş’arî Ekolünün Öncüsü Olarak Ebu'l-Hasan el-Eş'arî ve Kelâmî Görüşleri”. İslâmî İlimler Dergisi. yıl: 7, 2012: 7/13: 26.
Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. DİA. 6: 497-498. İstanbul: 1992.
Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. Mürûcü’z-zeheb. 3. cilt. Beyrut ts.
Müneymine, Hasan. Târîhu’d-Devleti’l-Büveyhiyye: es-siyâsî ve’l-iktisâd ve’l-ictimâiyye. Beyrut: 1987.
Pırlanta, İsmail. “Büyük Selçukluların Horasan’da Dini ve Sosyal Yaşam Üzerindeki Bazı Uygulamaları ve Bunların Halka Yansımaları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012:16/ 2, 705.
Sâhib b. Abbâd, Ebu’l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. el-Abbâs. Resâilü Sâhib b. Abbâd. Nşr., Abdülvehhâb Azzâm ve şevkî Dayf. B.y. ts.
Tenûhî, Kâdî Ebu’l-Muhassin b. Ali. Neşvâru’l-muhâdara ve ahbâru‟l-müzâkere. Thk. Abbud es-Salici. 3. cilt. Beyrut: Daru Sadır, 1971-1973.
Tözluyurt, Mehmet, “Eş‘arî Üzerinde Devam Eden Mu‘tezilî Etkiler Hakkında Bir Değerlendirme” Turkish Studies. Volume 13/9 Spring. Doi Number :10.7827/TurkishStudies.13499, ss. 257-273.
Umran, Abdüllatif. el-Edebü’l-Arabî fî balât Adûdiddevleti’l-Büveyhî. Dımeşk: 2002.
Watt, Montgomery. “al-Ash'arî Abu'l-Hasan”. El2'. 1: 694.
Yavuz, Yunus Şevki. “Mücerredü’l- Makalat”. DİA. 31: 448-449. İstanbul: 2006.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Zünnar”. DİA. 44: 573. İstanbul: 2013
Yavuz, Yusuf Şevki. "Ehl-i Sünnet". DİA. 10: 527. İstanbul: 1994
Yazıcı, Tahsin. “Deylem”. DİA. 9: 263. İstanbul: 1994.
Zühdi, Carullah. el-Mu’tezile. Kahire: 1947.