MUKÂTİL B. SÜLEYMAN’IN ZEYDÎ VE MÜRCİÎ OLUŞU MESELESİ

Hz. Peygamber sonrasında eserleri ve görüşleriyle İslâm düşüncesinin gelişmesine katkıdabulunan ilim adamlarından biri de Mukâtil b. Süleyman’dır. Mukâtil, ilim çevrelerinceKur’an’ı bütünüyle tefsir eden ilk müfessirlerden biri olarak kabul edilmektedir.O, tefsirinin yanı sıra kaleme aldığı diğer eserlerle kelâm, hadis, fıkıh gibi disiplinleringelişimine de katkıda bulunmuştur. Mukâtil’in ismi, İslâmî konulardaki bazı yorumlarıve kendisine atfedilen birtakım asılsız görüşler sebebiyle, bid‘at mezheplerle beraberanılmıştır. Bu tür olumsuz ithamlara maruz kalan sadece kendisi de değildir. İslâm tarihindeEbû Hanîfe ve İmam Mâtürîdî gibi pek çok âlim hakkında da bu tür mesnetsizve olumsuz yakıştırmalar yapılmıştır. Mukâtil, bazı ayetlere getirdiği yorumlarda Hz.Ali’yi ön plana çıkarmış ve bundan dolayı Zeydîlik ile itham edilmiştir. İmanla ilgilikimi görüşleri sebebiyle de Mürcî olarak nitelendirilmiştir. Bize göre onun hakkındakibu tür olumsuz ithamlar, ön yargılı değerlendirmelerden ve görüşlerine parçacı birşekilde yaklaşılmasından kaynaklanmaktadır. Bu çalışmada objektif bir bakış açısıylaMukâtil’in kelâmî görüşleri ele alınacak ve hakkındaki iddiaların doğru olup olmadığıtarafsız bir şekilde ortaya konmaya çalışılacaktır.

The Question of Muqātil B. Suleiman’s Being Zaydī and Murjıī

One of the scholars who contributed to the development of Islamic thought through his works and views following the Prophet was Muqātil b. Suleiman. Muqātil is regarded as one of the first commentators (mufassir) who comment the Qur’an completely by scholarship circles. He contributed to the development of disciplines such as kalām, hadith, fiqh as well as other works he wrote in addition to his commentary (tafsir). Muqātil’s name was mentioned along with the bid’ah sects, due to some of his interpretations on Islamic issues and some unfounded views attributed to him. He is not the only one who has been exposed to such negative accusations. In the history of Islam, such baseless and unfavorable adaptations have been made about many scholars such as Abū Hanifa and Māturīdī. Muqātil brought Ali into the forefront in his comments to some verses and he was therefore charged with Zaydiyya. Because of some of his views on faith, he was also considered to be a Murjiī. In our opinion, such negative accusations about him stem from prejudiced assessments and that his views was approached in a fragmentary manner. In this study, Muqātil’s theological views will be discussed from an objective point of view and it will be tried to determine whether the claims about him are true or not.

PDF

___

Abdusselâm b. Abbâs el-Vecîh. A‘lâmu’l-müellifîne’z-Zeydiyye müessesetü’lİmâm Zeyd b. Ali es-Sekafiyye. Amman: yy., 1999.
Ahmed Emin, Zuhru’l-İslâm. 4 cilt. Beyrut: yy., 1969.
Akkaya, Ümit Harun. “Sır Dizilerinde Kadın”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, 10 (2016): 247-270.
Altuntaş, Mehmet. “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirinde İsrâiliyat ve Hurûf-ı Mukattaa Hakkındaki Yorumları”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13, 13 (2018): 129-158.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-firak. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
Bâkıllânî, Kâdî Ebî Bekr b. Tayyib. Kitâbü’t-temhîdi’l evâili ve tahlîsu’d-delâil. Thk. ‘İmadüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfî, 1987.
Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
Cürcânî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adiyy. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1984.
Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Tâ‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985.
Doğan, İsa. “Zeydiyye Mezhebi’nin Doğuşu ve Kelamî Görüşü”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, l987.
Düzgün, Şaban Ali. Din Birey ve Toplum. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
Ebû Zehrâ, Muhammed. el-İmâm Zeyd hayâtuhû ve asruhû –ârâuhû ve fıkhuhû. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-‘Arabi, ts.
Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. Tefsirde Akılcı Eğilim. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü’n-nehdati’l-Mısriyye, 2000.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru ibn Zeydûn, ts.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Lüğa. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. by.: yy., ts.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: yy., 2008.
Fığlalı, Ethem Ruhi. “Mezheplerin Doğuşuna Tesir Eden Sebepler”. Ankara İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi. sy. 4 (1980): 115-131.
Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya‘kub Mecdüddîn. Kâmûsü’l-muhît. Mısır: Heyetü’l-Mısrî, 1980.
Gökalp, Yusuf. “Zeydilik”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Hayyât, Ebi’l-Hüseyin Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-intisâr ve’r-reddi alâ İbn Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Mektebetü dâri’l-‘Arabî, 1993.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîhu Dimeşk. Thk. ‘Amr b. Garâme. by.: Dâru’l-fikr, 1995.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. Thk. Dr. Muhammed İbrâhîm Nasr. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1996.
İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. by.: yy., ts.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. İstanbul: yy., 1981.
İbn Nedim, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. Rıza-Teceddüd. Tahran: yy., 1981.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-sünneti’nnebeviyye, ed. Dr. Muhammed Reşad Sâlim. Saudi Arabia: yy., 1986.
Kâdî Abdulcabbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı, 2013.
Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi. Ankara: Kitâbiyat Yayınları, 2005.
Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Makdisî, Mutahhir b. Tâhir. el-Bed‘ ve’t-târîh. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’ddîniyye, ts.
Mâtürîdî, İmâm Ebî Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmûd. Te’vilâtü ehli’s-sünne. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2005.
Mâtürîdî, İmâm Ebî Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmûd. Kitâbu’ttevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2003.
Mizzî, Hafız Cemaluddin Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Ahmed Ali- Hasan Ahmed (by.: Dâru’l-fikr, ts.
Mukâtil b. Süleyman. el-Eşbâh ve’n-nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. (Kur’an Terimleri Sözlüğü) trc. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2004.
Mukâtil b. Süleyman. el-Vücûh ve’n-nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Ahmed Ferîd el-Mezidî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2008.
Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Thk. Ahmed Ferîd. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
Mun’im Sirry. “Mukâtil b. Süleyman ve Antropomorfizm”. çev. Yusuf Yurt- Büşra Yurt. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, sy. 12 (Aralık 2017): 251-282.
Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Kitâbü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd. Thk. Habibullah Hasan Ahmed. Kahire: Dâru’t-tabâati’l-Muhammedî, 1986.
Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Tabsırâtu’l-edille. Nşr. H. Atay-Ş. Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
Nevbahtî, Hasan b. Musa ve Kummî, Said b. Abdullah. Fıraku’ş-Şia. Kahire: Dâru’r-reşâd, 1992.
Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemu’l-müfessirîn. 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz es-sekâfiyye, 1988.
Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. 3. bs. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Özler, Mevlüt. Tarihsel Bir Adlandırmanın Tahlili Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bid‘at. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
Pırlanta, İsmail. Ortaçağın İncisi Nişabur. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013. Rassâs, Ahmed b. el-Hasan. Misbâhu’l-ulûm. Thk. M. A. Kafaf. Beyrut: Beirut Arab University, 1971.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b Abdülkerim b. Ebî Bekr. el-Milel ve’nnihal. Thk. Emîr Ali Mehnâ. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1993.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 5 cilt. Kahire: Dârü’l-me‘ârif, 1939.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-kebîr. 2. bs. Beyrut: Dâru’lgarbi’l- İslâmî, 1998.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. et- Tıbyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Habib. Beyrut: Dâru ihyâi’ttürâsi’l-‘ Arabî, ts.
Türker, Ömer. Erken Dönem Tefsirlerinde Tevil Sorunu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Ünal, Mehmet. “Zeydiyyenin Kuran Tasavvuru ve Tefsir Dinamiklerine Dair”. İslami İlimler Dergisi. 5/1 (2010): 175-197.
Watt, Montgomery William. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: yy., 1981.
Yahya b. Hüseyin. Resailü’l-’adl ve’t-tevhîd. by.: Dâru’l-hilâl, 1981.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Usûl-i Selâse”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 212-213.
Yılmaz, Orhan. Rivayetlerde Hz. Ali. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Thk, Ali Hilalî. Kuveyt: et-Türâsü’l-‘Arabi, 1987.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîrî ve’l-a‘lâm. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1988.
Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl. 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 2003.