BİR OSMANLI BİLGİNİ İMAM BİRGİVÎ ÜZERİNE BİYOGRAFİK BİR İNCELEME

Osmanlı Devleti’nin XVI. yüzyılda yetiştirdiği Hanefî-Mâtürîdî bilginlerden biri olanİmam Birgivî (ö. 981/1573), Osmanlı Devleti’nin resmî din anlayışı olarak benimsediğiEhl-i Sünnet’e muhalif dinî ve fikrî akımların ortaya çıktığı, bunun neticesinde birtakımsosyal ayrışmaların ve çatışmaların yaşandığı bir dönemde yaşamıştır. Böyle birortamda yetişen Birgivî, içinde bulunduğu topluma karşı sorumluluk bilinciyle hareketetmiş, dinî ve ahlâkî açıdan yozlaşmaya maruz kaldığını düşündüğü toplumu ıslah etmeyeçalışmıştır. Bu çerçevede Kur’an ve sünnete uymayan inanç ve davranışları bid‘atolarak değerlendirmiş, Müslümanları bunlardan kaçınmaya sadece Kur’an ve sünneteuygun olan Ehl-i Sünnet yolunu takip etmeye davet etmiştir. Hayatını irşat, tedris vetelif faaliyetlerine adayan Birgivî, dinî ilimlerde birçok eser yazmıştır. Ayrıca verdiğidersler sayesinde ilmî birikimlerini sonraki asırlara ulaştıracak, İslâm düşüncesinehizmet edecek talebeler yetiştirmiştir. Bu makalede, önce Birgivî’nin hayatı ve ilmîkişiliği hakkında bilgi verilecek daha sonra İslâm düşüncesindeki yeri tespit edilmeyeçalışılacaktır. Ayrıca başta akâid ve kelâm ilmi olmak üzere çeşitli alanlarda telif ettiğieserleri tanıtılacaktır.

A Biographic Study On Imam Birgivī An Ottoman Scholar

Imam Birgivī (d. 981/1573), one of the Ḥanafī-Māturīdī scholars of the Ottoman Empire’in the XVI. century, lived in a period in which religious and intellectual movements emerged in opposition to the Ottoman official religion understanding, and in which social conflicts and conflicts were experienced in society. Birgivī, who was grown up in such an environment, acted with the awareness of responsibility towards the society he was in, and considered himself a duty to remedy the Muslim society, which he believed to be corrupted and misinterpreted in religious and moral terms. In this framework, he considered the beliefs and practices that do not fit the Qurʾān and the sunnah were considered as bid‘ah and invited Muslims to follow the path of the Ahl al-Sunna which is appropriate only in the Qurʾān and the Sunnah in order to avoid them. In this article, after giving information about Birgivī’s life, his place in the of thought of Islam was tried to be determined.

PDF

___

Akpınar, M. Raşit. “Osmanlı Toplumunda Selefi Düşüncenin Tipik Bir Tem-silcisi Olarak Kadızadeliler”. İlahiyat Akademi Özel Sayısı: 1/1-2 (2015): 305-306.
Arslan, Ahmet Turan. İmam Birgivî: Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri. İstanbul: Seha Yayınları, 1992.
Arslan, Ahmet Turan. “İmam Birgivî’ye Nisbet Edilen Bazı Eserler”. I. İslâm Elyazmaları Sempozyumu (13 -14 Nisan 2007). Ed. İbrahim Gümüş. 175-182. İstanbul: TÜRÇEK Yay., 2009.
Atâî, Atâullah. Hadâiku’l-hakāik fi tekmileti’ş-şakāik. Haz. Suat Donuk. İstan-bul: YEK Başkanlığı Yayınları, 2017.
Atik, Kayhan. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişkin Tespit ve Teklifler”. BİLİG 14 (2009): 31-53.
Atsız, Hüseyin Nihal. İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabiyye, 1955.
Barçın, Mustafa. “Ünlü Âlim İmam Birgivi”. Sebilürreşad 14/329 (1961): 59-60.
Baz, İbrahim. “Kadızâdeliler Hareketi ve Fikrî Referansları: Birgivî Mehmed Efendi Arasındaki Zihniyet Farkı”. Bakü İslâm Üniversitesi Elmi Mecmua 2 (2007): 7-30.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Risâle-i Birgivî (Vasiyetnâme): Mümin- lere Nasihat. Sad. M. Şevki Eygi v.dğr. İstanbul: Bedir Yayınları, 1964.
Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. “Tuhfetü’l-müsterşidîn fî beyâni’l-mezâhib ve fırakı’l-müslimîn: Müslümanların Mezhepleri Hakkında Uyarılmak İs- teyenlere El Kitabı”. Trc. Avni İlhan. DEÜİFD 6 (1989): 181-193. Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s- sîratü’l-Ahmediyye. Thk. Muhammed Nazım Nedvi. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.
Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Tarikat-i Muhammediye Tercümesi. Trc. Celal Yıldırım. İstanbul: Demir Kitapevi, 1969.
Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. Atıf Efendi, 34/176: 1-91. Süleymaniye Ktp.
Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. A. Fikri Yavuz v.dğr. İstan-bul: Meral Yayınları, 1972.
Çelebi, İlyas. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Kelâmcıları ve Beyâzîzâde Ahmed Efendi’nin Kelâm İlmindeki Yeri”. Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Der-gisi 10-12 (1998): 104-112.
Demirci, Mehmet. “Birgivi ve Tasavvuf”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Ka-sım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 59-66. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Düzenli, Yaşar. “Balıkesirli Bir Osmanlı Aydını: İmam Birgivî”. BÜSBED 3/4 (2000): 228-247.
Düzenli, Yaşar. İmam Birgivî ve Tefsirdeki Metodu. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1987.
Emre, Mehmed. Müslüman Çocukların Halleri. İstanbul: Çile Yayınları, 1976.
Haksever, Halil İbrahim. Vasiyetnâme: Dil Özellikleri-Metin-Sözlük. Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, 1989.
İlhan, Avni. “Birgili Mehmet Efendi ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Risalesi: Tuhfetü’l-Müsterşidîn fî Beyânî Mezâhibi Fırakı’l-Müslimîn”. DEÜ-İFD 6 (1989): 181-214.
İpşirli, Mehmet. “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. Ed. Ekmelettin İhsanoğlu. 1: 139-279. İstanbul: IR-CICA Yayınları, 1994.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Uleması”. Osmanlı Ansiklopedisi, ed. Güler Eren. 8: 71-79. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
Karadaş, Cağfer. Düşünce Dünyamızı Aydınlatan 40 İslâm Âlimi. İstanbul: En-sar, 2015.
Karadeniz, Osman. “Tarikat-ı Muhammediyye”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 115-123. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Karagöz, Mehmet. “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler”. TÜRKLER. Ed. Ha-san Celal Güzel v.dğr. 11: 141-152. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-hak. Haz. Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. Nşr. Şerafeddin Yaltkaya. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1941.
Kaylı, Ahmet. “İmam Birgivî’ye Atfedilen Üç Risale Çerçevesinde 16. yy. Os-manlısında Din ve Toplum”. Erişim: 24 Nisan 2018. https://www.bisav. org.tr/Bulten/207/1317/imam_ birgiviye atfedilen uc_risale.
Kaylı, Ahmet. A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi’s (d. 981/1573) Works and Their Dissemination in Manuscript Form. Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2010.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993. Lekesiz, Hulusi. “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında Ule-
manın Rolü”. Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. Güler Eren. 8: 80-84. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
Lekesiz, Hulusi. XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Pürita-nist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri. Doktora tezi, Ha-cettepe Üniversitesi, 1997.
Lekesiz, Hulusi. Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme: Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV.-VXII. Yüzyıllar. Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1989.
Martı, Huriye. Birgivî Mehmet Efendi. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Ocak, Ahmed Yaşar. “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî Dinî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”. İslâmî Araştırmalar 4/3 (1990): 190-194.
Ocak, Ahmed Yaşar. Osmanl ı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüz-yıllar). İstanbul: Tarih Vakfı, 2013.
Ocak, Ahmed Yaşar. “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tas-fiye (Pürütanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”. Türk Kültürü Araştırmaları 17-21/1-2 (1983): 208-225.
Okumuş, Ejder. “Osmanlı Devleti’nde Değişim Süreci ve III. Selim Öncesi Yenileşme Çabaları”. TÜRKLER. Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr. 11: 27-33. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Özkan, Selim Hilmi. “Bir Muhalefet Olarak İmam Birgivî ve Sosyal Hayata Etkileri”. Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (Balıkesir 7-8 Kasım 2013). Ed. Şenol Çelik v.dğr. 381-387. Balıkesir: Kent Arşivi Yayınları, 2014.
Özsoy, Seda. “Osmanlı Devleti’nin Yeniliklere Yaklaşımı Üzerine Bir Dene-me: Birgivi ve Bid‘at”. Dört Öge 1/3 (2013): 103-115.
Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinde Felsefe ve Kelâm Bilginleri”. SDÜİFD 1/34 (2015): 109-137.
Sofuoğlu, M. Cemal. “Birgivî’nin ‘Vasiyetnâmesi’ üzerine Bazı Düşünceler”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Şakar, S. Özyaşamış. Birgivî Muhammed Efendi’nin Manzum Vasiyyetnâmesi. Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2005.
Şemseddin Sâmî. Kâmûsu’l-a’lâm. İstanbul: Kaşgar Neşriyat, l981.
Tanboğa, Songül. Birgivi’nin “Vasiyetnâme” Adlı Eseri Üzerine Bir Gramer, Me-tin ve İndeks Çalışması. Yüksek lisans tezi, Niğde Üniversitesi, 2006.
Toprak, Süleyman. “İmam Birgivi ve Bid’atlere Karşı Tutumu”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 67-72. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Tülücü, Süleyman. “Ünlü Bir Osmanlı Âlimi İmam Birgivî ve İzhâr’ı”. Osmanlı An-siklopedisi. Ed. Güler Eren. 8: 107-113. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
Türkmen, Ömer. İmam Birgivî ve Risale Ahvâl-i Etfâli’l-Müslimîn Adlı Eserinin Tahkîk ve Tahrîci. Yüksek lisans tezi, Harran Üniversitesi, 1995.
Unan, Fahri. “Dinde Tasfiyecilik Yahut Osmanlı Sünniliğine Muhalefet: Bir- givi Mehmed Efendi”. Türk Yurdu 10/36 (1990): 33-42.
Unan, Fahri. “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmî Verim”. Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2003): 14-34.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
Ülken, H. Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2005. Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “XV. ve XVI. Yüzyıllardaki Kelâm Eğitiminin Ten- kidi”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980): 285-294.
Yüksel, Emrullah. “Mehmet Birgivî”. AÜİİF 2 (1977): 175-185.
Yüksel, Emrullah. Mehmet Birgivî’nin Dinî ve Siyasî Görüşleri. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Muhammed ed-Dımaşkī. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü’l-ilm, 2002.