BİNGÖL’ÜN TARİHİ ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKIMINDAN GELİŞİMİ

Bingöl merkezinin tarihi çevre ve şehircilik bakımından gelişimi odaklı çalışmalar, bu güne kadar dolaylı ve az sayıdaki akademik çalışmalar ile sınırlı kalmıştır. Ancak geçmişten günümüze kadar doğudan batıya ve kuzeyden güneye birçok ulaşım yolarının merkezinde yer alan bu coğrafyanın merkezini teşkil eden Bingöl şehrinin ve yakın fizikî çevresinin değişim ve gelişim seyri ile bu değişime etki eden unsurlar merak konusu olmuştur. Bu incelemede, Bingöl şehri veya bölgeye merkezlik eden yerleşim birimlerinin değişim tarihleri, sebepleri, yerleşim alanları ve konuşlanmış oldukları alanların şehirleşme ve yerleşim bakımından durumları gözlemlenmiştir. Bu açıdan bakılınca, şehrin veya bölgenin tarih öncesi dönemlerden bugüne taşıdığı adları, coğrafî konumu, jeomorfolojik yapısı, demografik, idarî, askerî, siyasî, sosyal, coğrafî, kültürel vb. şartlarının devirler boyunca şehir ve çevresinin değişimi ve gelişimine etkileri önem kazanmıştır. Bu çerçevede yapılan inceleme, ilk çağlardan ortaçağlara kadar Bingöl ovası ve çevresinde günün şartlarına uygun önemli ve stratejik yerleşim ve yapılaşma şekillerine yer verildiğini göstermiştir. Ancak takip eden dönemlerde Bingöl ve merkezî bölgenin çevre ve gelişim bakımından muhtelif nedenlerle ıssızlaşmaya başladığını ortaya koymuştur. Bölgenin idarî merkezini oluşturan yerleşim birimi, bu ıssızlaşmaya binaen köy niteliğine sahip bir özellik kazanmıştır. Yerleşim birimi ve yakın alanı, geniş bir şehircilik imkânı ve anlayışına sahip olamamıştır. Bu şartları ile yaygın ve kendine özgü geniş bir fizikî ve kültürel etki oluşturamamıştır. Bu durum büyük ölçüde Osmanlı Devri’nin ve Cumhuriyet Dönemi’nin ilk yarısına kadar devam etmiştir. Ancak yakın zamanlarda şehirle ilgili bir çevre ve şehircilik anlayışından bahsedilebilir olmuştur. Cumhuriyet Dönemi’nde şehrin kuruluş yeri, gelişim dönemleri ile nakledilen yeni yeri jeomorfoloji ve afetlere maruz kalma açısından araştırılmıştır. Şehrin bugün bulunduğu alanın jeomorfolojik özellikleri ile gelişme doğrultusunun jeomorfoloji ile uyumlu olup olmadığı ortaya konulmuştur. Burada, şehir yerleşimini etkileyen doğal afetler, resmi özel yapılaşma vb. durumlar da gözden geçirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda çalışma alanına ait topoğrafya haritalarından Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) oluşturulmuş (10*10 m), SYM’den yükselti basamakları ve eğim haritaları elde edilmiştir. SYM’den eğim ve yükselti özellikleri elde edilerek şehir, kuruluş yerinin elverişliliği bağlamında değerlendirilmiştir. Çalışmada Bingöl şehir yerleşmesinin geçmişten günümüze maruz kaldığı ve kalabileceği doğal afetler ortaya konmuş ve çözüm önerileri sunulmuştur. Bingöl şehir yerleşmesinin gelişme dönemleri ve doğrultusu için farklı dönemlere ait Landsat TM 5 ve Landsat 8 OLI-TIRS uydu görüntüleri kullanılmıştır. Çalışmada 1985, 1990, 2000 ve 2010 yıllarına ait Landsat TM 5, 2019 yılı Landsat 8 uydu görüntüsü kullanılmıştır. Uydu görüntülerinin farklı bantları ARCGIS 10.1 programı ile birleştirilmiş (Composite Bands), şehrin gelişme dönemi ve doğrultusu belirlenmiştir.

DEVELOPMENT OF BINGOL CITY IN TERMS OF HISTORICAL ENVIRONMENT AND URBANITY

The studies based on the development of Bingöl city centre in terms of its historical environment and urbanization are limited with indirect and few academic studies of this age. However, the change and development process of the city of Bingöl have been a matter of curiosity as it is the centre of this geography, which is located at the centre of many transportation routes from east to west and from north to south, and as to its close physical environment, and the factors that affect this change. In this study, the change dates, reasons, settlement areas and the conditions of the settlements in terms of urbanisation and the settlements centred in Bingöl city or region were observed. From this point of view, the effects of the names, demographic, administrative, military, political, social, geographical, and cultural conditions of the city or the region on the change and development of the city and its environment throughout the ages have been significant. The examination made in this framework showed that important and strategic settlements from the ancient times to the Middle Ages were included in the plains and surroundings of Bingöl. However, the study revealed that in the following periods, Bingöl and its central region began to desolate for various reasons in terms of environment and development. The settlement, which constitutes the administrative centre of the region, has acquired a village character due to this desolation. The settlement unit and its close area did not have a vast urban planning opportunity and understanding. It could not create a widespread and unique physical and cultural impact because of its conditions at that time. This situation continued until the end of the Ottoman Period, even till the first half of the Republic Period. However, recently, an understanding of environment and urbanism has been mentioned for the city of Bingöl. In the Republic Period, the location of the city, its development periods and the new place transferred in terms of geomorphology and disaster exposure were examined. The geomorphological aspects of the area where the city is located today, and whether the direction of development is compatible with geomorphology has been revealed. Natural disasters affecting the situations, such as city settlement and official private construction, are also reviewed. For this purpose, the Digital Elevation Model (DEM) was created from topography maps of the study area (10 * 10 m), as well as elevation steps and slope maps were obtained from DEM. The slope and elevation characteristics were obtained from the DEM, and the city was evaluated in the context of the availability of the place of establishment. The natural disasters, which the Bingöl city settlement has been exposed from past to present and which it may be exposed, were discussed and solutions were presented. Landsat TM 5 and Landsat 8 OLI-TIRS satellite images belonging to different periods were used for the development periods and direction of the Bingöl city settlement. Landsat TM 5 and Landsat 8 satellite images for the years 1985, 1990, 2000 and 2010, 2019 were used in the study. Different bands of satellite images were combined with ArcGIS 10.1 program (Composite Bands); moreover, the development period and direction of the city were determined.

PDF

___

1. Arşiv Belgeleri
1.1. Cumhurbaşkanlığı (Başbakanlık) Osmanlı Arşivi (COA)
A.} MKT. MHM., 610/7, 611/4, 620/7, 639/2, 4, 25, 658/26. 676/8.
A.} Y.PRK. AZN., 14/30, 18/48.
ADN. MHM., nr. 15, s. 227, hüküm. 1912.
D. HUS., 45/1313/N-29.
DH İ UM EK 107/79.
DH. EUM. EMN., 3/30, 88/36.
DH. MB. HPS (Dahiliye, Mebâni-i Emiriyye Hapishaneler Müdiriyeti), nr. 7/6, 11/43, 15/54, 32/24, 35/4, 43/31.
DH. MKT, nr. 1002/30, 1435/114, 1448/59, 1455/56, 1471/84, 1561/69, 1694/98, 1727/101, 2072/28, 2139/13.
DH.EUM. 2.Şb. (Dahiliye Emniyet-i Umumiye 2. Şube Evrakı), nr. 2/37. DH. İD (Dahiliye İdare Kısmı Evrakı), nr. 30-2/54, 169/1. 48.
DH.MB.HPS. M (Dahiliye Mebani-i Emiriyye Hapishaneler Kısmı Müteferrik Evrakı), nr. 7/6, 20/80, 35/4, 68/47, 72/27.
DH.TMIK.S.(Dahiliye Tesrî-i Meâmelât ve Islahât Komisyonu Evrakı), nr. 62/59.
DH. UMVM (Dahiliye Umur-ı Mahalliye-i Vilayat Müdiriyeti Evrakı), nr. 21/40, 26/40.
DUİT (Dosya Usulü İradeler Tasnifi), nr. 129/75, EV MKT 3014/40.
HR. TO., 258/77.
MAD., nr. 18551, s. 14.
MF MKT 1154/48,1162/69-1.
ML_EEM__00962_00031_001_001,
TTD (Tapu Tahrir Defteri)., nr. 200, s. 915, 916.
Y. A. HUS., 240/85, 285/74.
Y. MTV., 137/20, 138/51.
Y. PRK. AZN, nr. 14/30.
Y. PRK. TKM., 4/35.
Y.. PRK.ASK., 99/41.
Y.PRK. A., 10/4.
1.2. Diyarbekir (Amid) Şeriye Sicili (DSŞ.), nr. 3748, Gör. 102; DSŞ, nr. 3695, Gör. 39, 86.
1.3. Tapu Kadastro Müdürlüğü, Kuyud-u Kadime Arşivi, TTD, nr. 309, s. 9.
1.4. Vakıflar Genel Müdürlüğü: Evkaf Defteri, nr. 404, Umum 582, sayfa 528.
2. Eserler, Makaleler, Salnameler vd.
1550 Tarihli Tahrir Defterine Göre Çapakçur Livası -Nüfus ve İskân-, Hazırlayan, M, Mahfuz Söylemez, Demir, Abdullah (2014), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları.
ACAR, Abdurrahman (2014), “Klasik İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Bingöl ve Çevresi”, II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), Yay. Haz.
Mehmet Mahfuz Söylemez, İbrahim Çapak, Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl, s. 189-195.
AKBULUT, Yılmaz (1995), Bingöl Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
AKKAN, Erdoğan (1971), “Bingöl’ün Yer değiştirmesinde Rol Oynayan Jeomorfolojik Faktörler”, Jeomorfoloji Dergisi, Sayı. 3, Ankara, s. 38-44.
AVCI, Sedat (1993), “Türkiye’de Şehir ve Şehirli Nüfusun Dağılışı (1927- 1990)”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı. 28, Ankara, s. 249 – 269.
BALUKEN, Yusuf (2014), “Artuklular Devrinde Bingöl”, I. Bingöl Sempozyumu (10-11 Haziran 2006), s. 43-50.
BAŞ, Yaşar (2011), “Çapakçur (Bingöl), Genc ve Kiğı Çevresinde Bayındırlık Çalışmaları”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 1/ Cilt: 1/Sayı: 1, s. 117-137.
BAŞ, Yaşar (Güz-2013), “Çapakçûr Köprüsü Geçiş Mukataası Üzerine Bazı Tespitler”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (ESOSDER), Cilt:12 Sayı: 47, s. 297-309.
BİLGİN, Ali (1989), “Yerleşme Alanlarının Seçiminde Jeomorfoloji”, Jeomorfoloji Dergisi, Sayı. 17, Ankara, s. 35-41.
BİLGİN, T,, Erer, S,, Göçmen, K (1972), 22 Mayıs 1971 Bingöl Depremi Tatbiki Jeomorfoloji Etüdü, İ,Ü, Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1722, İstanbul.
Bitlis Vilayetine Mahsûs Salnâme (1316), Bitlis Vilâyeti Matbaası. BUTASIM, Nebi (2010), “Bingöl’deki Mimari Eserler”, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Van.
CUİNET, Wital (1892), La Turquie D’Asies. Geographie Administrative, Ernsest Leroux Editeour, C. 1, Paris
ÇADIRCI, Musa (1991), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara.
ÇAĞLAYAN, Ercan (2008-a), ‘’Osmanlı Toplumunda Bir Arada Yasama Sanatı: Çapakçur’da Acılan Ermeni Mektebine Dair Belgeler’’, Bingöl Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Bahar, cilt: I, Sayı: II, s. 137–142.
ÇAĞLAYAN, Ercan (2008-b), “Bingöl (Çapakçur) Çevresinden Ermeni Müslüman İlişkileri (1856-1914)”, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
ÇEVİK, Adnan (2000), “XI-XIII. Yüzyıllarda Diyar-ı Bekr Bölgesi Tarihi”, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), İstanbul.
DAĞISTANLI, Kader (2007), “Mimarsız Mimarlık ve Bingöl Kiğı Alagöz Köyü Üzerine Bir İnceleme”, (Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
Dahiliye Nezareti Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Müdiriyeti (1336), Memalik-i Osmaniye’nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, Dersaadet Hilal Matbaası, İstanbul.
DEMİR, “Abdullah (2016), Bingöl ve Çevresinde Kaybolan Tarihi Varlıklar, Vakıflar”, Cumhuriyet Döneminde Bingöl Sempozyumu (01-03 Kasım 2014, Haz. İbrahim Çapak, Mahfuz Söylemez, Bingöl, s. 33-58.
DEMİR, Abdullah (2014), “Belgelerle Çapakçur Sancağı – 1515 ve 1799”, I, Bingöl Sempozyumu, (10-11 Haziran 2006 Bingöl), Bingöl Belediyesi Yayınları, s. 194-210.
DEMİR, Abdullah (2008), ‘Belgelerle İsfahan Bey Camii ve Zaviyesi Vakfı’’, Bingöl Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Yıl 2, Sayı: 3, s. 39-50.
DEVLETŞAH SEMERKANDİ (1977), Tezkire-i Devletşah, Çev. Necati Lugal, C. 4, İstanbul.
EMRE, Ömer, Erdal Herece, Ahmet Doğan, Oktay Parlak, Volkan Özaksoy, Rukiye Çıplak, Selim Özalp (2003), “1 Mayıs 2003 Bingöl Depremi Değerlendirme Raporu”, MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı.
ERASLAN, Cezmi (1996), Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamit, İstanbul.
ERDOĞAN, Serkan (2015), “Yazılı ve Arkeolojik Verilere Göre M. Ö. II. ve I. Bin Yılda Tunceli ve Bingöl Bölgesi”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), Ankara.
EROL, Oğuz (1993), “Türkiye’nin Doğal Yöre ve Çevreleri”, Ege Coğrafya Dergisi, Sayı. 7, İzmir, s. 13-41.
ESEN, Fatma (2019), “Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) ile Bingöl Şehri ve Çevresindeki Yerleşmelerin Mekânsal Gelişimi İçin Uygun Alanların Tespit Edilmesi”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (2), Muş, s. 101-112.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2006), C. 3, Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
FIRAT, M, Şerif (1981), Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Araştırmaları Enstitüsü, S. 16, Ankara.
GROUSSET, Rene (2006), Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Yayınları, İstanbul.
HOCA SAADEDDİN (1992), Tacu’t- Tevarih, C. IV., Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
İBN ŞEDDÂD (1978), el-Alâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l- Cezîre, Thk. Yahya Abbâre, C. III/I, Dımaşk.
İDRİS-İ BİTLİSİ (2001), Selim Şahname, Haz. Hicabi Kırlangıç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
KAYA, Mehmet (2014), “Cumhuriyet Arşiv Vesikaları Işığında Bingöl Vilayetinin Kurulması ve İdari Yapısının Düzenlenmesi”, Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu, Ankara, s. 231-238.
KOCA, Halil (2014), Vedat Karadeniz, “Erzincan Ovasında TOKİ Uygulamaları ve Kentleşme Üzerindeki Etkileri”, Doğu Coğrafya Dergisi, C. 19, Sayı. 31, Erzurum, s. 101-128.
KOMİSYON (1982), “Bingöl”, Yurt Ansiklopedisi, C. II, İstanbul, s. 1329. KONUKÇU, Enver (1987), Köroğlu’na Kadar Bingöl, Ankara.
KÖROĞLU, Kemalettin (1996), Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
LEVENT, Lamia (2004), “Bingöl Merkez ve Merkeze Bağlı Köylerde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri”, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
MUHAMMED B, MAHMUD B, ECA ET-TÜRKİ (2018), İbn Ecâ
Seyahatnâmesi, Tercüme, Mehmet Şeker, Ötüken Neşriyat A, Ş, İstanbul.
Salname-i Vilayet-i Bitlis (1310), Bitlis Vilayet Matbaası.
Salnâme-i Vilayet-i Bitlis (1316), Bitlis Vilâyeti Matbaası.
Salname-i Vilayet-i Bitlis (1318), Bitlis Vilayeti Matbaası.
SEVİN, Veli (1987), “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması–1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, (6-10 Nisan 1987), Ankara, s. 1-44.
SEVİN, Veli (1988), “Elâzığ, Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (Ankara, 23-27 Mayıs 1988), Ankara, s. 451-500.
SOYLU, Hasbi (2003), Şehir Coğrafyası Açısından Bir İnceleme Bingöl, Aktif Yayınevi, Erzurum,
SOYLU, Hasbi (2009), “Bingöl’de Hızlı Şehirleşmeden Kaynaklanan Çevre Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (1), Erzurum, s. 87-104.
SÜSLÜ, Azmi (1991), Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, 100. Yıl Üniversitesi Yayınları No :5, Ankara.
ŞEMSEDDİN SAMİ (1996), Kâmûsu’l-Alâm, C. IV, Kaşgar Neşriyat, Ankara, s. 2416, C. V, s. 3894.
ŞİMŞEK, Halil (2000), Geçmişten Günümüz Bingöl ve Doğu Ayaklanmaları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
TEKİN, Rahmi (2013), “Bitlis Vakfiye Kayıt Defteri’ne Göre Bingöl Vakıfları”, III. Bingöl Sempozyumu (17-19 Eylül 2010), Bingöl Üniversitesi yayınları, 2013, s. 365-373.
TİRYAKİ, Sırrı (2008), “Bingöl Eskiçağ Tarihi”, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
TİRYAKİ, Sırrı (2011), “Tarih Öncesi Dönemlerden Urartulara Bingöl”, Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu (1-2 Ağustos 2009), Ed, Mehmet Mahfuz Söylemez- İbrahim Çapak, Ankara, s. 239-252.
TONBUL, Saadettin (1990), “Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi,” Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, Ankara, s. 329- 352.
TONBUL, Saadettin (1997), “Bingöl Dağında Buzul Şekilleri”, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası, Arastırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı. 6, Ankara, s. 347-374.
TUNCEL, Metin (1992), “Bingöl”, Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), C. VI, İstanbul, s. 183-184.
ÜSTÜNDAĞ, Önder (2011), “Bingöl Şehir Merkezinin Doğal Ortam Analizi ve Fiziksel Analizi”, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Elazığ.
YAKUT EL-HAMEVÎ (1867), Mucemu’l-Buldan, Thk. Ferdinand Wüstenfeld, C. 2, Leibzig.
YILMAZÇELİK, İbrahim (1995), XIX, Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
YÜCEŞAHİN, Murat, Rüya Bayar, Murat Özgür (2004), “Türkiye’de Şehirleşmenin Mekansal Dağılışı ve Değişimi”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 2(1), s. 23-39.
3. İnternet Kaynakları
http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059
http://www1.mmo.org.tr/ Türkiye’de Deprem Gerçeği ve TMMOB
Makina Mühendisleri Odasının Önerileri Oda Raporu. Erişim Tarihi:30.06.2020. https://earthexplorer.usgs.gov/