“A-” FİİLİ VE TÜREVLERİ

Türkçe, VIII. yüzyıldan günümüze (XXI. yy) kadar yazılı belgelerle takip edilegelmiştir. Dillerin yaşaması; canlılığını koruması, zamanın şartlarına ayak uydurması ve de milli bir servet gibi korunup kollanarak sahip çıkılması, o dile mensup kurum, kuruluş ve fertlerin ilgilerine bağlıdır. Dillerin zenginleşmesi de yok olması da bu ilgi ölçüsüyle eş değerdir. Bununla birlikte, dili zenginleştirmek için dildeki sesler, sesler arasındaki uyum ve onların meydana getirdiği ek, kök ve kelimeler önemli faktörlerdir. Biz de dilimizde müstesna bir yere sahip sesler biri olan “a”nın fiil kökü olarak kullanışı ve onun meydana getirdiği kelimelerin anlamları üzerinde durmaya çalıştık. Kelimelerin anlamlarını gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak göz önünde bulundurduğumuzda neredeyse bu kelimelerin hemen hemen tamamında “ayrılmak” işlevinin bulunmasıdır. Ancak “açıklaştır-, azdırıl-” gibi fiillerde görülen ayrılmak işlevi “aç-, az-” vb. fiil gövdelerindeki kadar aleni değildir. Bu da gösteriyor ki her kelime yapımında az da olsa anlam kaymaları söz konusudur. Makalemizde, başta TDK Sözlüğü olmak üzere Türk dilinin çeşitli dönemlerinde yazılmış eserler ve bu eserler üzerinde yapılan çalışmalar esas alınarak, bu işlevlerin gösterilmesi ve açıklanması yoluna gidilmiştir. Buna rağmen yine de burada, sözü edilen kökten (a-) türetilen bütün türevlerin gösterildiği iddia edilemez. Bu incelemelerde gördüğümüz başlıca husus ise bazen doğrudan olmasa bile dolaylı anlatımlarda “ayrılma” işlevlerinin görülmesidir. Bu da Türkçenin zenginliğinden olsa gerek.

“A-” AS A VERB AND ITS DERIVATIVES

Turkish language has been followed up by written documents since the thirteenth century. The life of the languages; protecting its vitality, keeping up with the conditions of time, and being protected and possessed like a national fortune, depends on the institutions, organizations and individuals of that language. The prosperity of the tongues and the disappearance of them are the same as those of interest. However, the voices to enrich the language, the harmony between the voices and the additions, roots and words they create are important factors. We also tried to emphasize the use of “a” as one of the voices that have an exceptional place in our language as the verb root and the meanings of the words it created. When we consider the meanings of the words directly or indirectly, almost all of these words have the function of “leaving”. However, the function of parting seen in verbs such as “to clarify, to be ignored” the verb is not as clear as the body. This shows that there is a slight shift in meaning in every word construction. In our work, based on the works written in various periods of the Turkish language, especially the TDK dictionary, and the works done on these works, these functions are introduced and explained. Nevertheless, it is not claimed here that all the derivatives derived from the mentioned radical (a-) are shown. The main point we see in these examinations is that sometimes “leaving” functions are seen in indirect expressions. This must be the richness of the Turkish language.

PDF

___

Türkçe Sözlük,TDK Yayınları, Ankara 2012.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 1998.
TUĞLACI, Pars, Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi Yayın & Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1995.
TEZCAN, Semih- ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Feradis, TDK Yayınları, Ankara 2004.S
KORKMAZ, Zeynep, Marzubân-nâme, TDK Yayınları, Ankara 2017.
KARAHAN, Leylâ, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ), TDK Yayınları, Ankara 1994.
KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008.
İmlâ Klavuzu, TDK Yayınları, Ankara 1996.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1991.
GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011.
GABAİN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara 2007.
EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2004.
ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012, 548.
ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara 2011.
ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak/Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2011.
ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, TDK Yayınları, Ankara 2015.
DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları. Ankara, 1983.
DİLÇİN, Cem, Süheyl ü Nev-bahâr, Atatürk Kültür Merkezi Yayını- Sayı 51, Ankara 1991.
DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970.
Derlemeler Sözlüğü, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 2009.
AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilner Matbaacılık, Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş., İstanbul 2011.
ATA, Aysu, Nehcü’l- Feradis, Dizin-Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1998.
ATA, Aysu, Kısasü’l- Enbiya, TDK Yayınları, Ankara, 1997.
ARGUNŞAH, Mustafa, Tuhfe-i Murâdî, TDK Yayınları, Ankara 1999.
ARAT, Reşit Rahmeti, Atabetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.