XVI. Yüzyıl Osmanlı İlmiyye Kanûnnâmeleri ve Medrese Eğitimi

İlk Osmanlı medresesinin İznik’te kurulmasının ardından Osmanlı eğitim sistemi önemli bir inkişaf sürecinden geçmiş, Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman devirleri önemli dönüm noktaları oluşturmuş, klasik Osmanlı eğitim sisteminin ana esasları bu dönemlerde teşekkül etmiştir. Bu kurumlaşma sürecinde ve devamında görülen aksaklıklarla ilgili XVI. yüzyılda üçü kanûnnâme biri hüküm ve biri hatt-ı humâyun olmak üzere beş önemli düzenleme yapılmıştır. Bu düzenlemelerle medreselerde okutulacak kitaplar belirlenmiş, verilen eğitimin niteliği artırılmaya çalışılmış, eğitim süresinin standartlaştırılmasına gayret gösterilmiş, ideal müderris ve öğrenci tipine yaklaşma hedefi güdülmüştür. Bu düzenlemelerdeki hükümler Osmanlı gerileme paradigmasının oluşmasında etken olan Osmanlı eleştiri literatürüne de kaynaklık etmişlerdir.

The Ottoman Ilmiyye Lawcodes of XVI. Century and Madrasa Education

With establishment of the first Ottoman madrasa in Iznik, the Ottoman Education system had entered a period of development and the eras of Fatih Sultan Mehmet and Kanuni Sultan Süleyman had been significant turning points where the fundamental principles of the classical Ottoman education system had been introduced. During the 16th century five important regulations were enacted involving the institutionalization process and the problems that arose afterwards; these consisted of three kanunname’s, a hukum (decree) and a hatt-i humayun (decree of the sultan). With these enactments the books that were taught in the madrasas were determined, efforts were made to improve the quality of education, the education program was tried to be standardized all the while had aimed to create settings to obtain the ideal mudarris and student type. Furthermore, the decrees/articles of these regulations have also been sources to references of Ottoman literature reviews that have been effective in the formation of the paradigm of the Ottoman decline.

Keywords:

16th Century, Ilmiyye, Mudarris, Madrasa Ilmiyye Kanunname’s (Lawcodes of Islamic Jurisprudence),

PDF

___

Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi, Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçeleri, 181/4.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defteri, 27.
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1970.
Nuruosmaniye Kütüphanesi, Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçeleri, 5193/2.
Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 2362, Vr. 82a.
Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 1004.
Topkapı Sarayı Arsivi, H.951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muhimme Defteri, Haz. Halil Sahillioğlu, IRCICA yay., İstanbul 2002.
Topkapı Sarayı Kütüphanesi, R.1935.
Fatih Sultan Mehmed Kanûnnâme-i Al-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Abdulkadir Özcan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
Hüseyin Atay, “Medreselerin Gerilemesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXV, Ankara 1981, s. 15-56.
Yaşar Sarıkaya, “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi”, İslami Araştırmalar Dergisi, S.3, 1999, s. 23-39.
Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü’l-Ahbâr Fatih Sultan Mehmed Devri (1451-1481), C.II, Haz. Hüdai Şentürk, TTK Yayınları, Ankara 2003.
------------------------------, Mevâ’ıdü’n-Nefâis fî-Kavâıdül-Mecalis, Haz. Mehmet Şeker, TTK Yayınları, Ankara 1997.
Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-î Âl-i Osmân, Haz. Sevim İlgürel, TTK Yayınları, Ankara 1998.
Nevîzâde Atâî, Hadâikü’l-Hakâik fi Tekmiletü’ş-Şakâik, Haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
Selânikî Mustafa Efendi, Târih-i Selânikî, Haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı, Haz. Abdullah Uysal, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanûnnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C. 4, Fey Vakfı Yayınla- rı, İstanbul 1992.
------------------------------, Osmanlı Kanûnnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C. 8, Osmanlı Araştırma- ları Vakfı Yayınları, İstanbul 1994.
Atay, Hüseyin, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazetname- ler”, Vakıflar Dergisi, XIII, 1981, s. 171-206.
------------------------------, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları-İcazetnameler-Islahat Hareketleri, Dergah Yayınları, İstanbul 1983.
------------------------------, “Medreselerin Gerilemesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi- si, C. XXV, Ankara 1981, 15-56.
Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul 2005.
Beyazıt, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK Yay., Ankara 2014.
Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın- ları, 1984.
Dalsar, Fahri, “Medreseler Kanûnnâmesi”, Nilüfer Dergisi, S. 5, Eylül 1945, 15-16.
Demiralp, Yekta, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Kültür Bakanlığı Ya- yınları, Ankara 1999.
Emecen, Feridun, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1,2008, s. 25-46.
İnalcık, Halil, “Kanûnnâme”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C.24, İstan- bul 2001, s. 333-337.
------------------------------, “The Ruznâmçe Registers Of The Kadıasker of Rumeli As Preserved In The İstanbul Müftülük Archıves”, Turcıca, XX, Paris 1988, s. 251-275.
------------------------------,”Kazasker Ruznâmçe Defterine Göre Kadılık”, Adalet Kitabı, Haz. Bülent Arı-Selim Aslantaş, Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007, s. 117- 137.
İpşirli, Mehmet, “Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s. 348-349.
------------------------------, “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asır- lar), Osmanlı Araştırmaları, 7-8, 1998, s. 273-285.
------------------------------, “Kadızade Ahmet Şemsettin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedi- si, C.24, İstanbul 2001, s.96-97.
İpşirli, Mehmet-Demir, Ziya, “Sâdi Çelebi”, C.35, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo- pedisi, İstanbul 2008, s.404-405.
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, C.1, İz Yayıncılık, İstanbul 1997.
Kafadar, Cemal “Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi”, Osmanlı Geriledi mi?, Etkile- şim Yayınları, İstanbul 2006, 101-164.
Kütükoğlu, Mübahat S., XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
Muallim Emin Bey, “Tarihçe-i Tarik-i Tedris”, İlmiyye Salnamesi, İşaret Yayınları, İstanbul 1998, s. 533-543.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17.Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
Öz, Mehmet, Osmanlı’da “Çözülme” Ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergah Yayınları, İstan- bul 1997.
Shahab Ahmed-Nenad Fılıpovıc, “The Sultan’s Sylabus: A Curriculum fort he Ottoman Imperial medreses prescribed in a fermân of Qanuni I Suleyman, dated 973 (1565)”, Studia İslamica, 2004, p.183-218.
Sarıkaya, Yaşar, “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değer- lendirme Denemesi”, İslami Araştırmalar Dergisi, S.3, 1999, 23-39.
Şanal, Mustafa, “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Ge- nel Bir Bakış”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.14, Yıl:2003/1, s. 149-168.
Tekindağ, Şehabettin, “Medrese Dönemi”, Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1973, s.3-54.
Unan, Fahri, “Osmanlı Resmi Düşüncesinin ‘İlmiyye Tarîki’ İçindeki Etkileri: Pat- ronaj İlişkileri”, Türk Yurdu, C. 11, S.45, 1991, s. 33-40.
------------------------------, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, TTK Yayınları., Ankara 2003.
------------------------------, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 149-160.
Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, 1988.
Ünal , Mehmet Ali, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2012.
Yaltkaya, Şerefettin, “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I, MEB, 1999, s.463-467.
Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar Kitab-ı Müstetâb, Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’il-Müminîn, Hırzü’l-mülûk, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
Zengin, Zeki Salih, II.Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yay., Ankara 2002.
Zilfi, Madeline C., Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası, Birleşik Ya- yınevi, Ankara 2008.