Osman GÜMÜŞÇÜ, Abdullah UĞUR, Tülay AYGÖREN

XVI. Yüzyıl Anadolusunda Orman Tahribi: Hüdavendigar (Bursa) Sancağı Örneği

Avrupa’da yaşanan endüstri devriminden sonraki dönemde bir konu, özellikle çarpıcı bir hızla önem kazanmaya başlamıştır: Çevresel değişim. Birçok bileşeni bulunan çevresel değişim, artan nüfusa ve insanların ihtiyaçlarına bağlı olarak her geçen gün daha çok dikkat çeken ve araştırılan bir konu haline gelmiştir. Aslında işleyiş süreci, sonuçları ve bulunması gereken çözüm yolları, bütün ülkeleri ilgilendirmesine rağmen, ne yazık ki, bu konuda yapılan araştırmalar, gelişmiş batılı ülkelerle sınırlı kalmış gibidir. Çevresel değişimin önemli bir bileşeni olan orman tahribi, günümüzde özellikle tropikal ormanlar söz konusu edildiğinde gündeme gelmektedir. Oysaki diğer bölgelerdeki ormanlar da en az tropik ormanlar kadar bu tehlikeyle karşı karşıyadır. Çünkü tropikal bölgelerde yağış ve sıcaklık şartları, ormanların kendini üretmesi için oldukça uygun iken, diğer birçok bölgede bu durum çok daha sınırlı görünmektedir. Üstelik bu konu, sadece içinde yaşadığımız dönemi değil, kökleri çok eskiye giden derin geçmişi de ilgilendirmektedir. Bu noktadan hareketle, yaptığımız bu çalışmada, çok eski tarihlerden beri insanların ve uygarlıkların var olduğu Anadolu’da geçmişteki orman tahribi incelenmiştir. Özellikle Osmanlı döneminde hazırlanan, çok sayıda ve çeşitli arşiv belgelerindeki orman tahribi kayıtları aranmış ve konu verilerin elverdiği ölçüde ele alınmıştır. Ormanca zengin, ormanın kendini yenileyebildiği ve her dönem büyük bir nüfus barındıran İstanbul’a yakın bir sahada bulunan Hüdavendigar sancağı örneğinde konu derinlemesine araştırılarak, Anadolu geneli için de bazı sonuçlar çıkarılmaya çalışılmıştır. Osmanlı arşiv belgelerinden anlaşıldığına göre, XVI. yüzyıl gibi Anadolu’da nüfusun daha hızlı arttığı bir dönemde, artan ihtiyaçlara bağlı olarak bu dönemdeki orman tahribi dikkati çekecek boyutlara ulaşmıştır. Fakat buna rağmen, orman tahribi konusu şimdiye kadar pek dikkati çekmemiş, Osmanlı arşiv belgelerinden faydalananlar için bu konu biraz uzakta kalmıştır. Dolayısıyla, bu çalışma, konuya orman tahribi açısından yaklaşan ilk araştırma ve hatta Osmanlı döneminde Anadolu’da orman tahribi için de bir giriş niteliğindedir.

Deforestation in Sixteenth Century Anatolia: The Case of Hüdavendi̇gar (Bursa) Sancak

After the industrial revolution in Europa, the importance of one subject started to become particularly striking: Environmental Change. Environmental Change which has many components, has become day by day high point and investigated topic depend on growing population and needs of people. Although the results and the solutions concern all countries, research on this subject has unfortunately been limited to developed western countries. Deforestation is an important component of environmental change and it is on the agenda especially when tropical forests are discussed. Yet, forests are in danger in other region as much as tropical forests. As condition of rainfall and temperature is quite suitable in tropical region, this situation seems to be much more limited in many other regions.Deforestation is a controversial issue today particularly when tropical forests are under consideration. However, deforestation is also a vital issue in other regions of the world, and concerns not only the contemporary life but also the past that goes far back in history. Moving from this stance, this article studies the deforestation in the history of Anatolia, which hosted many peoples and civilizations throughout its history. The subject is handled with a close study of various deforestation records archived during the Ottoman period. The article studies the case of Hüdavendigar sancak that was located near Istanbul, which was rich with forests that could renovate themselves and inhabited great populations throughout history. In this respect, the conclusions derived from the case of Hüdavendigar sancak can be generalized for the whole of Anatolia. As understood from the Ottoman records, the increasing population and thus the increasing needs in sixteenth century Istanbul made deforestation an outstanding issue in that century. However, the subject has remained almost untouched among the academicians who benefited from the Ottoman archives. Thus, this study is the first one that handles this subject and can be taken as an introduction to deforestation in Anatolia of the Ottoman period.

Keywords:

Deforestation, Tahrir defters Turkey, Anatolia, Hüdavendigar sancak,

PDF

___

Achard, F. et all., “Determination of deforestation rates of the World’s humid tropical forests”, Science 297 (2002), pp. 999-1002.
Afyoncu, Erhan, Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhane-i Amire (XVI-XVIII. Yüzyıllar), unpublished Ph.D. thesis, Marmara University, İstanbul 1997.
Anonymous, “Bursa”, in Yurt Ansiklopedisi, Vol. 3, pp. 1618-1619 and 1695-1696, İletişim Yayınları, İstanbul 1982.
Anonymous, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Devlet Arşivleri Yayınları, İstanbul 2000.
Anonymous, Derleme Sözlüğü VI, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1972.
Anonymous, Osmanlı Ormancılığı İle İlgili Belgeler I, Orman Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
Anonymous, Tarama Sözlüğü III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1967.
Anonymous, Türkçe Sözlük I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
Argant, J. “Données Palynologiques”, in La Bithynie au Moyen Âge, ed. Bernard Geyer-Jacques Lefort, pp. 175-200, P. Lethielleux, Paris 2003.
Armenteras, D. et all., “Patterns and causes of deforestations in the Colombian Amazon”, Ecological Indicators 6/2 (2006), pp. 353-368.
Atalay, İbrahim, Vegetation Geography of Turkey, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1994.
Barkan, Ömer Lütfi, “Avarız, Çiftlik, Öşür, Timar”, in MEB İslam Ansiklopedisi, MEB. Yayınları, İstanbul 1979.
–––––––, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası X (1953), pp. 1-26.
–––––––, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1943.
Barkan, Ömer Lütfi-Enver Meriçli, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
Bingöl, İsa, Geçmişten Günümüze Ormanlarımız ve Ormancılığımız, Vol. I-II, Ankara 1990. Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
Bottema, s. et. al., “Palynological Investigation on the Relation Between Prehistoric Man and Vegetation in Turkey: The Beyşehir Occup. Phase”, in Proceding of 5. OPTIMA Meeting, pp. 316-332, 1986.
Bottema, s. -H. Woldring., “The Prehistoric Environment of the Lake İznik Area. A palynological Study”, in The Ilıpınar Excavations. I. Five Seasons of Fieldwork in NW Anatolia, 1987- 1991, ed. J. Roodenberg, pp. 9-16; 1995.
Butlin, R. A., Historical Geography, Edward Arnold, London 1993.
Çağlar, Y., “Türkiye Ormanlarındaki Değişmeler”, in Türkiye’de Çevrenin ve Çevre Korumanın Tarihi Sempozyumu, pp. 62-79; Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
–––––––, Türkiye’de Ormancılık Politikası, Çağ Matbaası, İstanbul 1979.
Cook, M. A., Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600, Oxford University Press, Oxford 1972.
Coşgel, M. M., “Ottoman Tax Registers (Tahrir Defterleri), Historical Methods, 37/2 (2004), pp. 87-100.
Darby, H. C. “The clearing of the woodland in Europe”, in Man’s Role in Changing the Face of the Earth, ed. W. L. Thomas, pp. 183-216, Chicago. 1956.
Demir, Alparslan, XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme ve Nüfus, unpublished Ph. D. Thesis, Ankara University, Ankara 2007.
Doğanay, Hayati, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Aktif Yayınevi, İstanbul 2003.
Emecen, Feridun, “Hüdavendigar Sancağı”, DİA, Vol. 18, pp. 285-286, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998.
FAO Forestry Department 1997 ve 1999.
Fearnside, P. M., “Deforestation in Brazilian Amazonia: the effect of population and land tenure”, Ambio 22/8 (1993), pp. 537-545.
Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2002. Geyer, B., “Données Géographiques”, in La Bithynie au Moyen Âge, ed. Bernard Geyer-Jacques Lefort, pp. 27-30, P. Lethielleux, Paris 2003.
Gümüşçü, Osman, “Internal migrations in sixteenth century Anatolia”, Journal of Historical Geography, 30/2 (2004), pp. 231-248.
–––––––, “The Concept of Village Boundary From the Ottoman Time to Present”, Archivum Ottomanicum 24 (2007), pp. 37-60.
–––––––, “The Ottoman Tahrir Defters as a Source for Historical Geography”, Belleten 265 (2008), pp. 911-941.
–––––––, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2006.
–––––––, XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
Hafner, F., “Son Beş Bin Yıl İçinde Anadolu’nun Orman Örtüsü”, Orman Genel Müdürülüğü Teknik Haberler Bülteni, 16 (1965), pp. 146-156. http://www.rcfa-cfan.org/english/issues.12-3.html.
http://www.snvworld.org/cds/rgSFB/forest/1.1.4/index.htm.
http://www.tck.org.tr/academics_index.php?academics_id=11&action=read.
Huntley, B., “Europen vegetation history: paleovegetation maps from polen data-13000 years BP to present”, J. Quat. Sci. 5 (1990), pp. 103-122.
Huntley, B.-H. J. B. Birsk, An Atlas of Past and Present Polen Maps of Europe 0-13.000 years ago. Cambridge University Press, Cambridge 1983.
Hütteroth, Wolf Dieter, “Ecology of the Ottoman Lands”, The Cambridge History of Turkey, Vol. 3, pp. 18-43, Cambridge University Press, Cambridge 2006.
İnalcık, Halil, 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, Giriş (937/1530), Devlet Arşivleri Yayınları, İstanbul 1993.
–––––––, “The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. Halil İnalcık and Donald Quataert, Cambridge University Press, Cambridge 1994.
–––––––, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, Eren Yayınevi, İstanbul 2000.
–––––––, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, Phoenix, 1995.
İslamoğlu-İnan, Huricihan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İletişim Yayınları, İstanbul 1991.
Koçman, Asaf, Türkiye İklimi, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1993.
Kutluk, H., Türkiye Ormancılığı ile İlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923), Vol. I. Ankara 1948.
Miller, N. F., “The Near East”, in Progress in Old World Plaeobotany, ed. W. Van Zeist et al, pp. 133- 177, A. A. Balkema, Rotterdam 1991.
Öz, Mehmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
Pehlivanoğlu, M. T., “Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi”, in Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Vol. 6, p. 1574-1582, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
Reale, O.-P. Dirmeyer., “Modelling the effects of vegetation on Mediterranean climate during the Roman Classical period Part I: Climate history and model sensitivity”, Global and Planatery Change, 25 (2000), p. 168, 2000.
Redhouse, James, Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Roberts, Neil, The Holocene: An Environmental History, Blackwell, Oxford 2002.
Rudel, T.-J. Roper, “The paths to rain forest destruction: Crossnational patterns of tropical deforestation, 1975-1990, World Development, 25/1 (1997), pp. 53-65, 1997.
Şahin, İlhan, “Mezraa”, DİA, Vol. 29, pp. 546-548, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2004.
Selçuk, A., Tahtacılar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2004.
Sierra, R., “Dynamics and patterns deforestation in the western Amazon: the Napo deforestation front, 1986-1996”, Applied Geography 20 (2000), pp. 1-16.
Sofyalı Ali Çavuş, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1992.
Tümertekin, Erol-Nazmiye Özgüç, Ekonomik Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul 1999.
Tuncer, Hadiye, Yavuz Sultan Selim Kanunnamesi, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
Ünal, Mehmet Ali, XV-XVII. Yüzyılda Sinop Kazası, Fakülte Yayınları, Isparta 2008.
Van Zeist, W.S. Bottema, Late Quaternary Vegetation of the Near East. Dr. Ludwig Reichert, Weisbaden 1991.
Vogiatzakis, I. N.-A. M. Mannion-G. H. Griffits, “Mediterranean ecosiystems: problems and tools for conservation”, Progress in Physical Geography, 30/2 (2006), pp. 175-200.
Willcox, G., “A History of deforestation as indicated by charcoal analysis of four sites in eastern Anatolia”, Anatolian Studies, XXIV (1974), pp. 117-133.
–––––––, “Les Macrorestes Végétaux”, in La Bithynie au Moyen Âge, ed. Bernard Geyer-Jacques Lefort, pp. 201-205, P. Lethielleux, Paris 2003.
Williams, M., “Dark ages and dark areas: global deforestation in the deep past”, Journal of Historical Geography, 26/1 (2000), pp. 28-46.
www.devletarsivleri.gov.tr.
Yasuda, Y. et al., “The earliest record of major antropogenic deforestation in the Ghab Valley, northwest Syria: a palynogical study”, Quaternary International, 73/74 (2000), pp. 127-136.
Yiğitoğlu, Ali Kemal, Türkiye’de Ormancılığın Temelleri, Şartları ve Kuruluşu, Y. Z. Enstitüsü Yayınları, Ankara 1936.
Yörükan, Yusuf Ziya, Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.